شب چله یا شب یلدا یکی از جشن های ایرانی است که در طولانی ترین و تاریک ترین شب سال، شب انقلاب زمستانی نیمکره ی شمالی جشن گرفته می شود. در تقویم این شب مصادف با 20/21 دسامبر در گاهنامه ی مسیحی و شب آخرین روز نهمین ماه (آذر) و اولین روز دهمین ماه (دی) در تقویم ایرانی می باشد.
طولانی ترین و تاریک ترین شب سال زمانی است که دوستان و خانواده دور هم جمع شده و اوقات خود را به خواندن شعر (مخصوصا حافظ)، خوردن خوراکی های متنوع و گپ و گفت تا پاسی از نیمه شب می گذرانند. از جمله خوراکی های شب چله می توان به انواع میوه و آجیل اشاره کرد که از میان آنها هندوانه و انار خیلی شاخص تر هستند. رنگ قرمز این میوه ها نماد سپیده دم و درخشش زندگی است. اشعار دیوان حافظ که در کتابخانه ی هر خانواده ی ایرانی یافت می شود نیز در این شب خوانده می شوند.
شب چله در سال 2008 و طی مراسمی ویژه به صورت رسمی به لیست گنجینه های ملی ایران اضافه شد.
نام «شب چله» یا «شب یلدا» از کجا می آید؟
طولانی ترین و تاریک ترین شب سال نشاندهنده ی شب آغازین اولین چله ی سه ماهه زمستان است که نام چله (40) نیز از همان ناشی شده است. در کل سه چله وجود دارد، یکی در تابستان و دو تا در زمستان. دو چله ی زمستانی را با نام های «چله ی بزرگ» (از 1 دی تا 11 بهمن، 40 روز کامل) و بلافاصله بعد از آن «چله ی کوچک» (از 10 بهمن تا 30 بهمن، 20 روز و 20 شب) می شناسند. «شب چله» در واقع آغاز دوره ی چله ی بزرگ است که در حقیقت شب بین آخرین روز پائیز و اولین روز زمستان می باشد. از دیگر نام های این جشن می توان به «یلدا» اشاره کرد که در واقع از مسیحیان سریانی قرض گرفته شده است.
بین قرن اول تا سوم میلادی، تعداد قابل ملاحظه ای از مسیحیان ساکن نواحی شرقی در قلمروهای اشکانی و ساسانی ساکن شدند، جایی که از آزار و شکنجه های مذهبی در امان بودند. در این میان، ایرانیان ساکن نواحی غربی ( به عنوان نمونه پارتی ها، پارس ها و ...) با مراسم مذهبی مسیحیان مواجه شده که احتمالا یلدای مسیحی نیز جز آنها بوده است. یلدا در زبان سریانی (یک گویش آرامی مرکزی) به معنای «تولد» می باشد؛ همچنین یلدا در زمینه ای مذهبی به عنوان نام مسیحی سریانی برای کریسمس نیز بوده و از آنجا که یلدا (تولد) 9 ماه بعد از بشارت بارداری به حضرت مریم بوده در شامگاه انقلاب زمستانی جشن گرفته می شود.
نام مسیحی این جشن به گوش همسایه های غیر مسیحی نیز رسید و هرچند مشخص نیست که چه زمان و کجا این لغت سریانی وارد زبان فارسی شده، کم کم «شب یلدا» و «شب چله» مترادف هم شده و امروز نیز هر دوی آنها مورد استفاده هستند.
آداب و سنت ها
در سنت های زرتشتی، طولانی ترین و تاریک ترین شب سال در حقیقت روزی نامیمون بوده و آنچه امروز با نام «شب چله یا یلدا» شناخته می شود، در اصل آدابی بوده که قصد حفاظت از مردم را در برابر نیروهای شر در این شب طولانی داشته است (طبق باورها در این شب نیروهای اهریمنی در اوج خود بوده اند). اینگونه به افراد توصیه می شده که بیشتر شب را بیدار بمانند مبادا تیره روزی به سراغ آنها بیاید. بدین ترتیب افراد در امنیت گروه دوستان و بستگان خود گرد هم آمده، آخرین میوه های بازمانده از تابستان را با هم تقسیم کرده و راهی برای گذر از این شب طولانی در کنار هم پیدا می کردند و فردای یلدا (اولین روز دی ماه) را جشن می گرفتند (طبق گفته های ابوریحان بیرونی، در قرن دهم این آداب وجود داشته اند). جشن اولین روز دی ماه با نام «خرم روز» یا «نود روز» (90 روز تا نوروز) شناخته می شده است. هرچند اهمیت مذهبی این شب تاریک و طولانی از میان رفته، سنت های شب نشینی در کنار دوستان و خانواده در فرهنگ ایرانی تا به امروز پابرجا باقی مانده اند.
در جشن شب چله ی امروزی، خوراکی ها نقش مرکزی را بازی می کند. در بیشتر نواحی ایران در شب یلدا اعضای خانواده دور هم جمع شده و از شامی عالی لذت می برند. انواعی از میوه ها و نوشیدنی های خاص شب چله نیز در چنین شبی سرو می شوند. از جمله خوردنی های خوشمزه شب چله می توان به هندوانه، انار، آجیل و میوه های خشک اشاره نمود. این موارد و خوراکی های دیگر را روی کرسی قرار داده و دور آن می نشینند. در برخی نقاط رسم است که در جشن شب چله، 40 نوع خوراکی مختلف سرو شود.
البته که خرافات جالبی پیرامون شب چله وجود دارد که بیشتر با خوراکی ها پیوند خورده اند. به عنوان مثال، باور می رود که خوردن هندوانه در شب چله می تواند سلامتی شما را در ماه های تابستان تامین کرده و از شما در برابر گرمای شدید و بیماری های ناشی از آن مراقبت کند.
پس از صرف شام، مسن ترها با تعریف کردن داستان ها و حکایات جمع را سرگرم می کنند. یکی دیگر از سرگرمی ها محبوب و مرسوم شب چله، گرفتن فال حافظ است که در واقع الهام گرفتن از دیوان حافظ محسوب می شود. باور می رود که در این شب نباید بیش از 3 بار به دیوان حافظ تفال زد، چرا که ممکن است حافظ از آن شخص دلخور گردد.
از جمله دیگر فعالیت های متداول شب یلدا می توان به شب نشینی، گپ و گفت، شعر خواندن با صدای بلند، تعریف داستان و جک و ... اشاره نمود. قبل از ابداع الکتریسیته و رواج استفاده از آن، تزئین و نورپردازی خانه و حیاط با شمع بخشی از این سنت بوده، اما تا امروز تعداد کمی این سنت را ادامه داده اند. یکی دیگر از سنت های شب یلدا، تقدیم آجیل و میوه های خشک به خانواده و دوستان است، این خوراکی ها را در تور پیچیده و با روبان بالای آن را می بندند.
یکی از رسوماتی که همچنان در خراسان برقرار است، تهیه و خوردن نوعی شیرینی به نام «کف» در شب چله است. «کف» از خیساندن و جوشاندن ریشه ی گیاهی به نام چوبک و هم زدن آن با دسته ای از چوب های نازک درخت انار به دست می آید. این مایع را آنقدر می زنند تا کف کند و در نهایت با مخلوط کردن شیره شکر آماده خوردن شده و بعد از تزئین با مغز گردو و پسته برای پذیرایی مهمان برده می شود.
یکی دیگر از رسم های این شب (مخصوصی نواحی مشخصی از ایران و خراسان) بدین گونه است که داماد آینده هفت نوع میوه و انواعی از هدایا به خانه ی نامزد خود می برد. در برخی مناطق دختر و خانواده ی او نیز با فرستادن هدایا برای داماد آینده ی خود این محبت را جبران می کنند.
تاجیکستان کشوری است که در گذشته ایرانیان ساکن آن بوده اند و به همین دلیل دارای ارتباطات فرهنگی و زبانی قوی با ایران امروزی می باشد و از همین روی شب چله در این کشور نیز جشن گرفته می شود.
در ارتباط با آنچه گفته شد، سنت چله در میان آذری ها و مردم جمهوری آذربایجان نیز حفظ شده است. در کشور آذربایجان به این جشن «چله گئجه سی» گفته شده و به اولین 40 روز زمستان اشاره دارد. در تبریز، والدین غذاهای خاصی مانند کوفته تبریزی، آجیل، هدایای خاص، شیرینی ها و سبدهای میوه برای دختر و داماد خود آماده می کنند. خانواده ها سعی می کنند در خانه ی پدربزرگ و مادربزرگ های خود جمع شده و به داستان های آنها گوش فرا دهند.
به امید شب چله ای به یادماندنی و پر از خاطرات خوش برای تک تک شما عزیزان...
منبع: en.wikipedia
