گردشگری ادبی گونه‌ی جدیدی از گردشگری است که با محوریت یک ادیب، شاعر و یا عارف تعریف میشود. این نوع از گردشگری پیوند ادبیات، تاریخ و گردشگری است که می‌تواند از طریق محل زندگی، کار، مقبره و یا بافت تاریخی دوران زندگی آن شخص شکل بگیرد. حافظ شیرازی شاعر پرآوازه‌ی قرن هشتم هجری، به‌عنوان یکی از بهترین نمونه‌های گردشگری ادبی در ایران مسیرهای گردشگری ادبی متفاوتی را در شهر شیراز به خود اختصاص داده است. به مناسبت بیستم مهرماه قصد داریم یکی از این مسیرهای گردشگری را برای شما همراهان گرامی معرفی کنیم، پس اگر علاقه دارید همراه با حافظ در شهر شعر و ادب گشتی داشته باشید، این مسیر را که از آب رکنی آغاز و به مقبره حافظ، غزل‌سرای پرآوازه پارسی ختم میشود، همراه ما باشید.
شیرازِ زمانِ حافظ
نقشه بافت تاریخی شیراز/ کرامت الله افسر
در زمان حافظ حاکم شهر شیراز شیخ ابواسحاق بوده است. شیراز زمان حافظ به‌عنوان شهری آرام شناخته نمی‌شده است و معمولاً بین گروه‌های مختلف جنگ‌های سختی در می‌گرفته است. به همین دلیل و در طی این جنگ‌ها شهر بارها محاصره شده است. حکومت شیخ ابواسحاق حاکمِ زمان حافظ خیلی طولانی نبوده است. او با حمله امیر مبارزالدین محمد به شیراز به سمت لرستان فرار می‌کند و امیر به قصد دستگیری و کشتن وی، به دنبالش می‌رود.
امیر مبارزالدین برای اینکه از کشته شدن شیخ ابواسحاق مطمئن شود تا اصفهان شیخ را دنبال می‌کند، اما با مقاومت او مواجه میشود و در نهایت به شیراز بازمی‌گردد. شیخ ابواسحاق نیز به لرستان می‌گریزد. بعد از مدتی او به اصفهان بازمی‌گردد. این بار توسط مأموران امیرمبارزالدین شیخ دستگیر شده و به نزد امیر مبارزالدین فرستاده میشود. سرانجام امیر مبارزالدین به عمر 37 ساله شیخ خاتمه می‌دهد. حافظ در سوگ شیخ ابواسحاق این شعر را سروده است:
ياد باد آنکه سر كوي توام منزل بود / ديده را روشنی از خاك درت حاصل بود
راست چون سوسن و گل، از اثر صحبت پاك / بر زبان بود مرا، آنچه تو را در دل بود
گشتی همراه با حافظ و به یاد او در شهر شعر و ادب، شیراز
آب رکنی یا قنات رکن‌آباد
عکاس: الهه بهرامی
این قنات یکی از منابع آب شیراز است که در سال 338 هجری قمری و توسط رکن‌الدوله دیلمی ایجاد شده است. آب این قنات، روستای اکبرآباد و محله‌های چهل‌تنان، حافظیه و هفت‌تنان شیراز را آبیاری می‌کند. ابن‌بطوطه در سفر خود پنج نهر شیراز را که از وسط شهر عبور می‌کرده‌اند معرفی می‌کند و نهر رکن‌آباد را به‌عنوان معروف‌ترین آن‌ها که آبی تمیز و گوارا داشته معرفی کرده است. رکن‌آباد در 12 کیلومتری شمال شیراز قرار دارد. در روزگار زندیه، آب رکنی را به داخل شهر کشیدند و همه‌ی مردم شیراز از آن بهره‌مند شدند. حافظ در وصف آب رکنی چنین سروده است:
شیراز و آب رکنی و آن باد خوش‌نسیم/ عیبش مکن که خال رخ هفت‌کشور است
فرق است ز آب خضر که ظلمات جای اوست/ تا آب ما که منبعش الله‌اکبر است
یا در شعری دیگر این‌گونه توصیف می‌کند:
خوشا شیراز و وضع بی‌مثالش/ خداوندا نگه‌دار از زوالش
ز رکن‌آباد ما صد لوحش الله/ که عمر خضر می‌بخشد زلالش
تنگه الله‌اکبر و دروازه قرآن
تنگه الله‌اکبر دره‌ای است که در میان کوه بابا کوهی و چهل مقام قرار دارد و به شهر شیراز مشرف است. یکی از گردشگرانی که در زمان ناصرالدین‌شاه به شیراز سفر کرده، این تنگه را این‌گونه توصیف می‌کند: «تنها راهی که از طریق آن از اصفهان به شیراز وارد می‌شدند تنگه الله‌اکبر بود و علت آنکه به این نام معروف شده است به این دلیل است که پس از سفری طولانی زمانی که به این محل می‌رسیدند و سرسبزی و چشم‌انداز رؤیایی شیراز را می‌دیدند، ناخودآگاه می‌گفتند: «الله‌اکبر»!»
دروازه قرآن نیز در نزدیکی تنگه الله‌اکبر قرار دارد و در زمان عضد‌الدوله دیلمی ساخته شده است. دلیل نام‌گذاری آن قرار گرفتن یک قرآن بر روی طاق این دروازه است. این قرآن برای برکت عبور مسافران هنگام عبور از زیر آن و سفر به‌سلامت قرار داده شده است. در زمان کریم‌خان زند، دروازه قرآن مورد بازسازی قرار گرفت و دو جلد قرآن نفیس به خط سلطان ابراهیم بن شاهرخ در بالای آن قرار گرفت.
مسیر دروازه قرآن تا آرامگاه حافظ یکی از مسیرهای گردشگری شهر شیراز است که از باغ‌هایی زیبا و آرامگاه چند تن از بزرگان و شاعران مثل خواجوی کرمانی عبور می‌کند. این مسیر حدودا یک کیلومتر طول دارد.
خواجوی کرمانی و خواجه عمادالدین کرمانی
خواجوی کرمانی در دوران جوانی به عشق شیراز و دیدار بزرگان این شهر به این خطه می‌آید و مصاحبت وی با بزرگان شیراز بخصوص حافظ به‌قدری وی را جذب می‌کند که تا پایان عمر در شیراز می‌ماند. از آثار وی می‌توان به دیوان خواجو و پنج مثنوی اشاره کرد. آرامگاه خواجو در شمال شیراز و در دامنه‌ی کوه صبوی قرار دارد و در سال 1315 ساخته شده است.
این آرامگاه در محوطه‌ای بدون سقف قرار دارد و در نزدیکی آن تندیس وی قرار گرفته است. در بالا و پایین قبر نیز دو ستون سنگی کوتاه قرار دارد. مزار وی مشرف به دروازه قرآن است و آب معروف رکن‌آباد نیز از کنار مقبره‌ی خواجو می‌گذرد. همچنین در نزدیکی آرامگاه خواجو، مزار دیگری وجود دارد که متعلق به خواجه عمادالدین، وزیر شیخ ابواسحاق است.
جعفرآباد و مصلی
تصویر متعلق به باغ ملی شیراز است.
به این دو مکان در سفرنامه های شیراز بسیار اشاره شده است. امروزه آرامگاه حافظ در این منطقه قرار گرفته است و ظاهرا بر اساس اسناد موجود در محل فعلی، باغی بزرگ و زیبا وجود داشته است. یکی از گردشگران زمان زندیه این منطقه را این‌گونه توصیف می‌کند: «در این مکان که گویی مصلی نامیده می‌شد، جوی آبی وجود داشته که بعد از گذشتن از حوض آبی به سمت مزارع اطراف تقسیم می‌شده است.» امروزه نیز باغ ملی شیراز در چهارراه حافظیه و رو به روی آرامگاه حافظ یادآور جعفرآباد و مصلی قدیم شیراز است که حافظ در مورد آن‌ها چنین سروده است:
میان جعفرآباد و مصلی / عبیرآمیز می‌آید شمالش
چهل‌تنان
باغ چهل‌تنان که به بقعه چهل‌تنان نیز معروف است در نزدیکی آرامگاه حافظ قرار دارد. قدمت باغ به دوره‌ی زندیه می‌رسد و وجه تسمیه آن قرار گرفتن چهل قبر با اندازه سنگ یکسان در کنار هم است. این قبور مربوط به چهل درویش هستند که به‌صورت چهل قبر کوچک در دو ردیف کنار هم جای گرفته‌اند.
همچنین در این بقعه به غیر از چهل درویش، دو عارف و ادیب مشهور شهر شیراز به نام‌های شیخ ابواسحاق و حشمت شیرازی مدفون شده‌اند. شیخ ابو اسحاق به دلیل اینکه در شعر خود طعم خیلی از غذاها را توصیف کرده است به اطعمه معروف شده است. شیخ اطعمه تقریبا هم‌زمان و هم‌دوره با حافظ بوده است.
هفت‌تنان
تکیه هفت‌تنان یا موزه سنگ از بناهای دوره کریم‌خان زند است. البته قدمت باغ به قبل از دوره زندیه می‌رسد ولی عمارت آن از بناهای دوره زندیه است. باغ هفت‌تنان در کوه چهل مقام و در شمال آرامگاه حافظ قرار گرفته است. علت نام‌گذاری آن وجود هفت قبر متعلق به هفت عارف است. به دلیل گمنام بودن این هفت تن، سنگ قبری که به دستور کریم‌خان برای آن‌ها ساخته شده است، بدون نام و نشان است.
جالب است بدانید که شیرازی‌ها به این مکان بسیار معتقد بوده‌اند و در گذشته برای استجابت دعاهایشان (معمولاً طلب باران) به آنجا می‌رفته‌اند. این عمارت به دو قسمت شمالی و جنوبی تقسیم شده است که در قسمت شمالی عمارتی دوطبقه قرار دارد.
حافظیه؛ آرامگاه حافظ
خواجه شمس‌الدین محمد شیرازی متخلص به «حافظ»، غزل‌سرای بزرگ قرن هشتم در سال 726 هجری قمری در شیراز متولد شده است. بیشتر شعرهای دیوان حافظ غزل هستند و او به غزلیاتش (حدود 500 غزل) مشهور است ولی اشعاری نیز به‌صورت قصیده، مثنوی، قطعات و رباعیات نیز دارد. همچنین مشهور است که حافظ از قرآن اثرپذیری بسیار زیادی داشته است و به همین دلیل لقب «حافظ» وی را به دلیل حافظ قرآن بودن او می‌دانند.
همچنین مهم‌ترین ویژگی شعر حافظ را که استقلال ابیات است، بیش از هر چیز تأثیر گرفته از آیات قرآن می‌دانند. مکتب حافظ را نیز مکتب رندی می‌دانند و رند و رندی را به عنوان کلیدی‌ترین اصطلاح در شعر و جهان‌بینی حافظ قلمداد می‌کنند، به همین جهت رندشناسی را برابر با حافظ‌شناسی می‌دانند. رندی در نگاه حافظ، نظامی روشنفکرانه و فلسفی است.
آرامگاه حافظ که حافظیه خوانده میشود همواره جزء پربازدیدترین جاذبه‌های شهر شیراز و مورد علاقه گردشگران و دوستداران شهر شعر و ادب بوده است. این آرامگاه که در جنوب دروازه قرآن قرار دارد با مساحتی معادل 2 هکتار از دو صحن شمالی و جنوبی تشکیل شده است. بنای اولیه حدود سال 1452 و 65 سال بعد از فوت حافظ توسط شمس‌الدین محمد یغمایی ساخته شده است. همچنین طراحی بنای فعلی مربوط به سال 1315 و توسط طراح مشهور آندره گدار (André Godard) فرانسوی با الهام از عناصر معماری زندیه طراحی شده است.
حافظ در شعری درباره مزارش چنین پیش‌بینی کرده است:
بر سر تربت ما چون گذری، همت خواه/ که زیارتگه رندان جهان خواهد بود
نظر شما درباره گردشگری ادبی در شیراز و تفاوت‌های نوع نگاه این نوع گردشگری به جاذبه‌های شهری مانند شیراز چیست؟
منابع: مقاله مسیرهای خلاق گردشگری ادبی در شیراز (نمونه موردی: شیراز در زمان حافظ)/نویسندگان: امیرحسین حکمت نیا، محمدرضا احمدی
سایت مرکز حافظ‌شناسی
سایت روزنامه شیراز نوین
