تاثیرات گردشگری بر محیط زیست در سال‌های اخیر توجه زیادی را به خود جلب کرده است. با افزایش و توسعه گردشگری پایدار و افزایش تعداد طرح‌های ابتکاری برای ایجاد سفرهای دوستدار طبیعت، گردشگران و سهام‌داران صنعت گردشگری روز‌به‌روز بیش از قبل اهمیت مدیریت زیست محیطی را در صنعت گردشگری می‌شناسند.
گردشگری، تاثیرات متعددی در محیط زیست دارد. این تاثیرات هم مثبت و هم منفی است. گرچه به نظر می‌رسد که تاثیرات منفی آن بیشتر باشد به خصوص اگر شیوه سفر به همین روند فعلی خود ادامه دهد.
هر ساله 5 ژوئن برابر است با روز محیط زیست این روز از سال ۱۹۷۲ توسط سازمان ملل برای افزایش آگاهی برای نگهداری محیط زیست و جلب توجه وحمایت سیاستمداران است. این روز امسال برابر با ۱۶ خرداد ماه است.
چرا محیط زیست برای گردشگری دارای اهمیت است؟
کیفیت محیط، چه محیط طبیعی چه مصنوعی، برای گردشگری بسیار ضروری است. با وجود این، ارتباط بین گردشگری و محیط زیست پیچیده است و بسیاری از فعالیت‌های توریستی اگر برنامه‌ریزی صحیح و مدیریت در گردشگری نباشد، می‌تواند تاثیراتی بسیار مخرب داشته باشد. در واقع گردشگری معمولا باعث نابودی آن‌چیزی میشود که تا حد زیادی به آن وابسته است.
بسیاری از تاثیرات منفی گردشگری بر محیط زیست، با ایجاد زیرساخت‌های عمومی در ارتباط است مثلا ساخت جاده و فرودگاه و امکانات گردشگری مثل هتل و ریزورت، رستوران و فروشگاه و تفریحگاه‌های ساحلی. تاثیرات منفی توسعه گردشگری روی محیط زیست می‌تواند به مرور زمان منابع زیست‌محیطی‌ای را از بین ببرد که گردشگری به آنها وابسته است.
البته لزوما همه تاثیرات زیست محیطی گردشگری، منفی نیستند.
صنعت گردشگری این قابلیت را دارد تا برای محیط زیست، مفید و موثر واقع شود و به نحوی در طرح‌های حفظ و گسترش محیط زیست مشارکت داشته باشد. در واقع گردشگری می‌تواند راهی برای آفزایش آگاهی در مورد ارزش‌های زیست‌محیطی و ابزاری برای تامین سرمایه در جهت حفظ نواحی طبیعی باشد.
تاثیرات مثبت گردشگری بر محیط زیست
گرچه تعداد تاثیرات مثبت گردشگری بر محیط زیست کمتر از تاثیرات منفی آن است، بد نیست اشاره کنیم که توریسم چقدر توانایی دارد تا به حفظ محیط زیست کمک کند.
قابل توجه‌ترین تاثیر گردشگری بر محیط زیست، افزایش آگاهی است. در بسیاری از مقصدهای گردشگری دنیا، توجه ویژه‌ای به اکوتوریسم و گردشگری پایدار شده است. این نوع از سفرها می‌تواند به آموزش مردم در مورد تاثیرات زیست‌محیطی گردشگری کمک کند.
مثلا مقصدهایی مثل کاستاریکا و گامبیا، طرح‌های جذاب و بی‌نظیری برای توسعه اکوتوریسم یا بومگردی دارند که منابع و فعالیت‌های دوستدار محیط زیست را تبلیغ می‌کند. علاوه بر این در سراسر دنیا، پارک‌های ملی، مناطق حفاظت‌شده حیات وحش و جنگل‌های حفاظت‌شده‌ای وجود دارند که همه تلاش‌های آنها در جهت افزایش تاثیرات مثبت گردشگری بر محیط‌های طبیعی است.
یکی دیگر از تاثیرات مثبت سفر بر محیط زیست، در نیاز این صنعت به محیط‌های طبیعی نهفته است. گردشگری بدون محیط زیست سالم، موفق نمی‌شود چون تا حد زیادی به آن وابسته است. چطور می‌توانید به تفریحات ساحلی بروید در حالی که ساحل تمیز و زیبایی در کار نیست؟ به همین دلیل، گردشگری برای حفظ خود، در جهت حفظ طبیعت تلاش می‌کند.
تاثیرات منفی گردشگری بر محیط زیست
همانطور که قبلا هم اشاره کردیم، تاثیرات منفی گردشگری بر محیط زیست بسیار بیشتر از تاثیرات مثبت آن است. ولی با وجود این، گردشگران با اقدامات خود می‌توانند تاثیر قابل توجهی در کاهش این زیان‌ها داشته باشند. در ادامه نمونه‌ای از آسیب‌های توریسم بر طبیعت را خواهید دید.
آلودگی هوا
حمل‌ونقل هوایی، جاده‌ای و ریلی به دنبال افزایش تعداد گردشگران، روز‌به‌روز در حال بیشتر شدن است. تعداد مسافران بین‌المللی هواپیماها از ۸۸ میلیون در سال ۱۹۷۲ به ۳۴۴ میلیون در سال ۱۹۹۴ رسیده است. افزایش تعداد گردشگران موجب افزایش سیستم‌های حمل‌و‌نقلی میشود که دائما در حال آزاد کردن گازهای گلخانه‌ای و آلوده کردن هوا هستند. یکی از بزرگترین دلایل آلودگی هوا در دنیای امروز، هواپیماها و اتومبیل‌ها هستند.
تولید فاضلاب
ساخت‌وساز هتل‌ها، مراکز تفریحی و سایر امکانات لازم برای توسعه گردشگری، به افزایش ایجاد فاضلاب دامن می‌زند. آب آلوده و فاضلاب، دریاها و دریاچه‌های اطراف مقصدهای توریستی را آلوده کرده و به پوشش گیاهی و جانوری منطقه آسیب زده است. رها کردن فاضلاب در اقیانوس‌ها باعث آسیب رسیدن به صخره‌های مرجانی شده است. تغییرات در میزان شوری و تشکیل لجن، می‌تواند تأثیرات گسترده‌ای در محیط‌های ساحلی داشته باشد و آلودگی دریاها با فاضلاب، می‌تواند سلامت انسان و حیوانات را تهدید کند.
آلودگی صوتی
آلودگی صوتی ناشی از هواپیماها، خودروها و اتوبوس‌ها و همین طور تجهیزات رفاهی مثلا جت اسکی، یکی از مشکلات روزافزون دنیای مدرن است. به خصوص مقصدهای توریستی، بیش از هر جای دیگری با مشکل آلودگی صوتی به شکل قابل توجهی دست‌وپنجه نرم می‌کنند. این آلودگی صوتی می‌تواند منبع ایجاد اضطراب و آشفتگی در حیات وحش شود. صدای بلند موزیک که توسط گردشگران ایجاد میشود، به موجودات ساکن در آن ناحیه آزار می‌رساند. غالبا سروصدای ایجاد شده بر اثر فعالیت های توریستی در بلندمدت می‌تواند الگوی فعالیت‌های طبیعی حیوانات را تغییر دهد.
مصرف منابع طبیعی
کاهش منابع طبیعی یکی از مشکلات مهم این روزها است به خصوص در مناطقی که از قبل هم با کمبود منابع طبیعی مواجه است. در این شرایط، پوشش گیاهی و جانوری منطقه از منابع لازم برای حیات خود، محروم می‌ماند. مثلا برای راه‌اندازی و اداره هتل‌ها و مراکز تفریحی و استخرهای شنا، مقدار قابل توجهی از منابع آبی مصرف میشود. این نیاز مضاعف به آب می‌تواند باعث کاهش منابع آب ساکنین یک منطقه و پوشش گیاهی و جانوری آن شود. مصرف منابع طبیعی فقط به آب محدود نمی‌شود و سایر منابع طبیعی مثلا غذا، انرژی و... نیز با گسترش گردشگری، تهدید میشود.
افزایش تولید و رهاسازی زباله
در مناطقی که محل تمرکز فعالیت‌های توریستی و جاذبه‌های طبیعی خوشایند است، دفع زباله به یکی از مشکلات جدی تبدیل شده است. گردشگرانی که مسئولیت‌پذیر نباشند معمولا زباله زیادی تولید می‌کنند و زباله را در اماکن توریستی رها می‌کنند. اکنون بسیاری از تورهای کروز و سایر تورهای گردشگری در پی اجرای تورها و برنامه‌هایی هستند که از طریق آن بتوانند مردم را به تولید زباله کمتر تشویق کنند.
جنگل زدایی و استفاده بیش‌از اندازه از زمین
ساخت بسیاری از امکانات تفریحی گردشگری مثلا پیست‌های اسکی و امکانات مرتبط با آن، نیازمند این است که مناطق وسیعی از پوشش جنگلی از بین برود. برای به دست آوردن متریال‌های لازم برای ساخت امکان‌‌های توریستی، نیاز به پاکسازی زمین و استفاده از منابع طبیعی مثلا چوب است. در نواحی ساحلی هم بخش زیادی از زمین‌ها که می‌تواند زیستگاه امنی برای پوشش گیاهی و جانوری منطقه باشد، برای ساخت هتل، پارک، استخر و تفرجگاه ساحلی صرف میشود.
آسیب زدن به حیات وحش و زیستگاه‌های طبیعی جانوران
گردشگری و به ویژه گردشگری حیات وحش، شامل بازدید از گونه‌های مختلف حیوانات در زیستگاه‌های طبیعی آنها است. گردشگری می‌تواند بر اکوسیستم و حیات وحش تاثیرات منفی متعددی داشته باشد مثلا باعث ایجاد اختلال در رفتارها و عملکردهای طبیعی حیوانات میشود و زیستگاه‌های طبیعی آنها را از بین می‌برد یا از وسعت آن می‌کاهد. کاهش زیستگاه‌های طبیعی و ایجاد ناآرامی و تداخل در زندگی طبیعی حیوانات، یکی از دلایل کاهش جمعیت آنها است که در بعضی گونه‌ها، ممکن است به انقراض همیشگی هم منجر شود.
اکوتوریسم، راه حلی برای کاهش تاثیرات منفی گردشگری در محیط زیست
با توجه به زیان‌های گردشگری برای محیط زیست، حتما این سوال برایتان پیش آمده که چطور می‌توان هم از زیبایی طبیعت و جاذبه‌های گردشگری لذت برد و هم کمترین تاثیر را روی محیط گذاشت. این سوالی است که مدت‌هاست ذهن بشر را به خود مشغول کرده و در تلاش است تا راه حلی برای آن بیاید. از این رو مفاهیمی چون اکوتوریسم و گردشگری پایدار در صنعت توریسم شکل گرفته است. به نظر می‌رسد که این سبک از سفرها، نقش موثری در کاهش زیان‌های توریسم بر طبیعت داشته باشد.
اکوتوریسم یا بومگردی چیست؟
بومگردی شکلی از سفر پایدار و مسئولانه است که به جای ایجاد فشار مضاعف روی محیط زیست مقصد و از بین بردن منابع آن، از محیط زیست مقصد پشتیبانی می‌کند. اهمیت این سبک از گردشگری روز‌به روز بیشتر میشود و اگر دوستدار طبیعت، جوامع محلی و محیط زیست هستید، باید تلاش کنید تا سفرهای شما هر چه بیشتر، پایدار و مسئولانه باشد.
بر اساس تعریف ارائه شده توسط اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت (IUCN)، اکوتوریسم عبارت است از:
«سفر مسئولانه در قبال محیط زیست به نواحی طبیعی به منظور لذت بردن از طبیعت که معمولا با ویژگیهای فرهنگی از زمان گذشته و حال، همراه است که این سفر می‌تواند باعث ارتقاء وضعیت حفظ مناطق طبیعی شود، تاثیر گردشگری را روی محیط به حداقل برساند و برای جوامع محلی، مزایای اقتصادی و اجتماعی داشته باشد.»
انجمن بین‌المللی اکوتوریسم (TIES) هم این مفهوم را به این شکل تعریف کرده است:
«سفر مسئولانه به مناطق طبیعی که از محیط حفاظت می‌کند و سطح رفاه اهالی منطقه را افزایش می‌دهد.»
اولین چیزی که از این دو تعریف برداشت میشود، سطح آگاهی توریست است. گردشگران باید در مورد میزان تاثیرگذاری خود چه بر محیط زیست و چه بر جوامع محلی، کاملا آگاه باشند و با در نظر گرفتن محدویدت‌های منطقی برای سفر خود، این تاثیرات را به حداقل برسانند. نه تنها نباید آسیبی به مقصد برسانند بلکه باید از جوامع بومی، حمایت کنند. این مفهوم به این معنا نیست که تجربه شما از گردشگری، جذابیت کمتری پیدا می‌کند بلکه باعث میشود تجربه‌ای بومی‌تر و متفاوت‌تر داشته باشید.
چرا به بومگردی نیاز داریم؟
بر اساس داده‌های منتشر شده توسط Air Transport Action Group، ایرلاین‌های سراسر دنیا در سال ۲۰۱۳ در مجموع بیش از ۳ میلیارد مسافر را جابه‌جا کرده‌اند. این ارقام از آن زمان تا به حال حتما به میزان قابل توجهی افزایش یافته است. بر اساس پیش‌بینی Oxford Economics، این رقم تا سال ۲۰۳۰ به ۵/۹ میلیارد نفر می‌رسد. این حجم از مسافر نه تنها باعث تولید مقادیر قابل توجهی گاز کربن‌دی‌اکسید میشود، بلکه فشار زیادی روی محیط زیست مقصدها وارد می‌کند.
با افزایش کیفیت زندگی در سراسر دنیا، گردشگری هم روز‌به‌روز توسعه پیدا می‌کند. توریست بیشتر به معنای نیاز برای ساخت زیرساخت‌های بیشتر است. جوامع محلی نیز قادر به پاسخگویی این حجم زیاد از تقاضا نیستند در نتیجه فعالیت‌های صنعتی وارد میدان میشود و آسیب‌هایی چون آلودگی دریا و اقیانوس، تولید زباله و جنگل زدایی را در پی می‌آورد. این زیان‌ها، در نواحی آسیب‌پذیر بسیار بیشتر میشود. جوامع محلی به خاطر هجوم توریست‌ها آسیب می‌بینند چون هجوم سرمایه معمولا به جیب جوامع محلی نمی‌رود.
هر جایی که انسان پا بگذارد، تولید زباله بیشتر میشود و حتی اگر زباله‌ها به درستی در سطل‌های مخصوص جمع‌آوری شود و در طبیعت پراکنده نشود، باز هم دفع این زباله‌ها مسئله‌ای است که برای بسیاری از مناطق به یک مشکل حل‌نشدنی تبدیل شده است. تورهای سافاری و عکاسی از حیات وحش، موجودات زنده را می‌ترساند. غذا دادن به حیوانات، رفتاهای بدی به حیوانات می‌آموزد و باعث میشود که به حضور انسان‌ها وابسته شوند و به تنهایی از پس ادامه زندگی برنیایند. حتی قدم زدن ساده می‌تواند باعث فرسایش خاک شود و مسیرهای عبور حیوانات را تخریب کند. باور کردن آن سخت است ولی هر کار کوچکی که می‌کنیم، تاثیری بزرگ در محیط زیست و حیات وحش دارد، حتی اگر متوجه آن نباشیم.
هدف بومگردی، کاهش همه این تاثیرات منفی و ناخوشایند است. اکوتوریسم می‌تواند تفاوت‌های عمده‌ای در نوع سفر ایجاد کند و این تاثیرات مخرب را به کلی از بین ببرد یا آنها را کاهش دهد.
دنیای امروز به اکوتوریسم نیاز دارد. اکوتوریسم به مسافران می‌آموزد که بیشتر مراقب مناطق طبیعی باشند و خود را با آن تطبیق دهند. اکوتوریسم می‌تواند منابع مالی لازم برای حفظ محیط زیست را فراهم کند و به زندگی جوامع محلی رونق دهد. به خاطر افزایش آگاهی و احترام گردشگران در مورد محیط زیست، کیفیت سفر آنها بهبود پیدا می‌کند و تجربه‌ای متفاوت از سفر به یک مقصد خواهند داشت.
اهداف اکوتوریسم
تا جایی که بتوانید در طول سفر به اهداف زیر دست پیدا کنید، بومگردی موفق‌تری را تجربه می‌کنید:
ایجاد آگاهی زیست محیطی و فرهنگی:
اولین قدم برای انجام هر کار این است که دقیقا بدانید چرا انجام آن اهمیت دارد. یکی از اهداف اکوتوریسم این است که آگاهی مردم را در مورد تاثیرات زیست‌محیطی سفرها و تاثیرات فرهنگی آن افزایش دهد.
به حداقل رساندن تاثیرات:
اگر مجبور هستید با هواپیما سفر کنید ولی اگر امکان‌پذیر است، قطار را جایگزین آن کنید. به جای رانندگی کردن، پیاده‌روی کنید یا دوچرخه‌سواری را جایگزین کنید. از وسایل حمل‌ونقل عمومی استفاده کنید. به منابع محلی احترام بگذارید و آنها را هدر ندهید. با همین تغییرات کوچک در سبک سفر می‌توانید تاثیرات مخرب سفرتان را به حداقل برسانید.
فراهم کردن تجربه‌های مثبت هم برای گردشگران و هم اهالی منطقه:
در گردشگری، معمولا به مورد اول یعنی تجربه مثبت گردشگر، اهمیت داده میشود ولی اوضاع جوامع محلی نادیده گرفته میشود. به جوامع محلی احترام بگذارید و از آنها و ارزش‌هایشان پشتیبانی کنید. سفر و خوش‌گذرانی شما نباید باعث آزار دیدن دیگران شود.
فراهم کردن مزایای اقتصادی مستقیم برای حفظ محیط زیست:
این مورد یکی از اصلی‌ترین اهداف بومگردی است. سعی کنید هزینه‌هایی که در سفر می‌پردازید صرف حفظ محیط زیست شود.
فراهم کردن مزایای اقتصادی برای جوامع ملی:
محصولات محلی و اصیل بخرید. این محصلات هم کیفیت بهتری دارند و هم از این طریق از اهالی مقصد پشتیبانی می‌کنید.
احترام گذاشتن به شرایط اجتماعی، زیست‌محیطی و سیاسی مقصد:
این مورد شاید برای بسیاری از گردشگران سخت باشد ولی در نظر بگیرید که شما مهمان هستید و نمی‌توانید محل سفر خود را مطابق با تمایلات خودتان تغییر دهید. همانطور که اصلا دوست ندارید مهمانی که به خانه شما می‌آید، دکوراسیون خانه را مطابق سلیقه خود تغییر دهد!
گردشگری پایدار چیست؟
گردشگری با توجه به ماهیت خود، قدردان باارزش‌ترین چیزها در جهان ماست: مناظر خیره‌کننده، حیات وحش، تاریخ، فرهنگ و مردم. گردشگری می‌تواند عامل رشد اقتصاد محلی باشد، شغل‌هایی با کیفیت ایجاد کند، فرصت‌هایی برای سرمایه‌گذاری و بودجه برای حفاظت از مردم و محیط زیست فراهم کند .اما اگر به خوبی مدیریت نشود، می‌تواند تأثیرات منفی بر جوامع محلی و محیط بگذارد و باعث ایجاد مشکلات طولانی‌مدت برای ساکنان محلی شود که در نهایت می‌تواند منجر به کاهش گردشگری در مقصد شود.
هدف از گردشگری پایدار افزایش مزایا و کاهش اثرات منفی ناشی از گردشگری برای مقصد است. با روش‌‌های زیر می‌توان به این هدف دست یافت:
- حفاظت از محیط‌های طبیعی، حیات وحش و منابع طبیعی هنگام توسعه و مدیریت فعالیت‌های گردشگری
- ارائه تجارب اصیل و بومی گردشگری که از میراث و فرهنگ محلی حفاظت می‌کند
- ایجاد منافع اقتصادی - اجتماعی برای جوامع از طریق ایجاد فرصت‌های اشتغال و درآمدزایی
سخن نهایی
سفر و گردشگری مدت‌ها است که به بخش مهمی از زندگی بشر تبدیل شده است و اجتناب‌ناپذیر به نظر می‌رسد. شما به عنوان فردی علاقه‌مند به گردشگری، نقش مهمی در کاهش تاثیرات منفی آن بر طبیعت دارید. قبل از اینکه ماجراجویی بعدی خود را شروع کنید، تحقیق کنید تا راه‌هایی برای حفظ طبیعت در سفر یاد بگیرید. برای اینکه تاثیرات اکولوژیکی خود را بر مقصدهای گردشگری کمتر کنید، سفر مسئولانه را یاد بگیرید و از اکوسیستم مقصد مورد نظرتان اطلاع کسب کنید. هر جای دنیا که سفر می‌کنید از کسب‌وکارهای سبز حمایت کنید و تاثیرات خود را بر محیط زیست به حداقل برسانید.
تهیه و تالیف: لست‌سکند
