کمتر کسی هست که به حرم مطهر امام رضا در مشهد رفته باشد وسقاخانه اسمال طلا را ندیده باشد. این سقاخانه طلایی که در میان صحن کهن عتیق حرم رضوی واقع شده، قدمتی سیصدساله دارد. امروز در بخش پیشنهادات ایرانگردی لست‌سکند به سراغ این سقاخانه رفته‌ایم و روایت‌ها و داستان‌های آن را با هم بازگو می‌کنیم. با ما همراه باشید.
معرفی سقاخانه اسمال طلا
عکس از آرشیو سایت آستان قدس رضوی
سقاخانه اسمال طلا یا اسماعیل طلا در صحن انقلاب یا عتیق حرم امام رضا رو به روی پنجره فولاد واقع شده است. زائران قدیمی حرم رضوی احتمالا کاسههای برنجی که به رنگ طلا زیر شیر آب سقاخانه آویزان بوده، را به یاد دارند. این سقاخانه تاریخچه‌ای طولانی دارد و یکی از قدیمی‌ترین سقاخانه‌های ایران محسوب می‌گردد. سنگ بنای سقاخانه را نادرشاه افشار گذاشته است.
عکس از آرشیو سایت آستان قدس رضوی
هدف از ساخت سقاخانه
سقاخانه در معماری سنتی ایران فضای کوچک و عمومی در معابر شهر بوده که اهالی و کسبه محل برای رفع نیاز تشنگی عابران و رهگذران درست می‌کردند. در گذشته سقاخانه‌ها یک ظرف سنگی بزرگ بودند که آب آشامیدنی را در آن می‌ریختند و در کنار این ظرف سنگی، پیاله‌هایی با زنجیر به آنها می‌بستند.
برای مشخص بودن سقاخانه در هنگام شب نیز در گوشه‌ای از آن شمع روشن می‌کردند و بعدها رسم شد که افرادی که نذر و یا حاجتی دارند، هر شب جمعه شمع‌هایی را در سقاخانه‌ها روشن می‌کردند. این شمع‌ها علاوه بر روشنایی که به کوچه و معابر عمومی می‌داد، باعث مشخص شدن سقاخانه‌ها نیز می‌گردید.
در برخی محلات سقاخانه‌های موقت وجود داشت که در زمان‌های خاص مانند ایام محرم یا شب‌های قدر برپا می‌شد. با گذر زمان معماری سقاخانه‌ها تغییر کرد. یکی از قدیمی‌ترین بناهای سقاخانه‌ای، در حرم امام رضا واقع شده که به سقاخانه اسمال طلا مشهور است.
عکس از آرشیو سایت آستان قدس رضوی
تاریخچه سقاخانه اسمال طلا
سقاخانه اسمال‌طلا یکی از قدیمی‌ترین سقاخانه‌های ایران به حساب می‌آید. گفته میشود سنگ بنای این سقاخانه توسط نادرشاه افشار گذاشته شده است. اما بنای فعلی توسط یکی از سرداران فتحعلی شاه قاجار ایجاد گردیده است.
عکس از آرشیو سایت آستان قدس رضوی
نادر شاه افشار در جنگ هرات سنگی یک پارچه به غنیمت آورد. در برخی کتب تاریخی آمده که نادرشاه جایزه‌ای برای فردی که بتواند این سنگ را بدون آسیب رساندن طی 12 روز به مشهد برساند، تعیین کرد. فردی مسئولیت آن را پذیرفت و با خود فکر کرد شاید اگر سنگ را زودتر برساند، جایزه‌ای ویژه دریافت خواهم کرد و طی 8 روز سنگ را به مشهد رساند.
البته نادرشاه به دلیل نافرمانی چشمهای او را کور کرد زیرا اعتقاد داشت او 12 روز را به نیتی خاص اعلام کرده بود. در هر صورت سنگ در کنار جوی آبی که آن زمان از وسط صحن عتیق عبور می‌کرده نصب شد، تا آب در آن ذخیره شده و مردم بتوانند برای رفع تشنگی از آن استفاده کنند. این وضعیت تا زمان فتحعلی شاه قاجار ادامه داشت.
طلاهای اهدایی به اسماعیل خان
در زمان فتحعلی شاه قاجار، هدایایی از دربار هندوستان که زیر نظر انگلستان بود برای شاه ارسال شد. پیش از باز کردن هدایا، سردار شاه اسماعیل خان به محتویات هدیه مشکوک شد و از شاه درخواست کرد که بسته در فضای بسته باز نشود و آن را به خارج از شهر ببرند و توسط چند خدمه باز شود. شاه نیز با درخواست وی موافقت کرد و بسته در خارج از شهر منفجر شد.
عکس از آرشیو سایت آستان قدس رضوی
شاه که جان سالم به در برده بود، به پاس این خدمت اسماعیل خان، مقدار زیادی طلا به وی اهدا کرد. اسماعیل خان با دریافت این طلاها به «زرریز خان» مشهور شد. وی نیز دستور دارد با طلاهای دریافتی بر روی سنگ نادری، سقاخانه‌ای با پوشش طلا بسازند و آن سنگ هراتی نیز منبع آب سقاخانه باشد. از آن به بعد بود که سقاخانه به نام اسمال طلا مشهور شد.
عکس از آرشیو سایت آستان قدس رضوی
منبع آب سقاخانه اسمال طلا
تا سال‌ها منبع آب سقاخانه اسمال طلا از چشمهای به نام چشمه گیلاس که در فاصله 48 کیلومتری مشهد امروزی بود، تامین می‌شد. در گذشته در اطراف سقاخانه 4 باغچه قرار داشت و جوی انتقال آب از میان آنها می‌گذشت اما در سال 1330 برای ایجاد وضوخانه‌ها در مکان باغچه‌های قدیمی، چهار حوض جدید ساخته شد و چاهی برای این موضوع در محوطه موزه احداث شد.
عکس از آرشیو سایت آستان قدس رضوی
بعدها با لوله‌کشی از این چاه و نصب شیرها، حوض‌های سقاخانه همیشه پر آب بودند. البته بعد از آن نیز یک بار در سال 1345 شمسی سقاخانه مرمت شد. امروزه حوض‌ها از اطراف سقاخانه حذف شده‌اند و در سال 1390 شیرهای سقاخانه تغییر کردند (دارای چشم الکترونیکی شدند) و کاسههای طلایی برنجی نیز به علت شرایط بهداشتی جایشان را به لیوان‌های یکبار مصرف دادند.
عکس از آرشیو سایت آستان قدس رضوی
سخن نهایی
سقاخانه‌ها که امروزه تنها نام و نشانی از آنها باقی مانده، جزو میراث تاریخی ایران محسوب می‌شوند. یکی از قدیمی‌ترین سقاخانه‌ها که هنوز فعال است، سقاخانه اسمال طلا در حرم رضوی مشهد میباشد که علاوه بر تاریخچه طولانی، داستان‌ها و روایت‌های بسیاری برای آن در میان مردم گفته شده است. اگر شما نیز داستان یا روایتی از این سقاخانه‌ی طلایی شنیده‌اید، با ما در میان بگذارید.
