آشنایی با آیین و فرهنگ سوگواری در برخی مناطق ایران

سوگواری در فرهنگ ایرانی نهادینه شده و مرگ همیشه یکی از مهم‌ترین حقایق زندگانی برای ایرانیان بوده است. در منابع تاریخی بسیاری و در قصه‌های شاهنامه به آداب سوگواری ایرانیان اشاره شده است که بی‌شباهت به آیین امروزی عزاداری ما نیست. عقاید مشابه و اشتراکات مذهبی منجر شده تا در نقاط مختلف ایران شاهد مراسم‌های عزاداری تقریبا یکسانی باشیم که البته در بعضی از اقوام مانند بختیاری‌ها، ترکمن‌ها و اعراب سنت‌های ویژه‌ای هم دیده می‌شود. در ادامه همراه باشید تا درباره مراسم عزاداری در نقاط مختلف ایران بیشتر به شما بگوییم.

آداب سوگواری در ایران باستان

گورستان‌های باستانی بر جای مانده از صدها و هزاران سال پیش در ایران، به خوبی گواهی بر حقیقت مرگ و زندگانی هستند. ایرانیان باستان هم همچون مردمان بین‌النهرین به رستاخیز و بازگشت مردگان اعتقاد داشتند. در طول ادوار تاریخی، عقاید متنوعی درباره آداب سوگواری در میان ایرانیان شکل گرفت،‌ از دفن کردن اجسام ارزشمند همچون طلا به همراه جنازه در قبر تا آیین سووشون.

احتمالا آیین سووشون یکی از مهم‌ترین و شناخته‌شده‌ترین آداب سوگواری در میان ایرانیان محسوب می‌شود که در شاهنامه از آن یاد شده است. پس از کشته شدن سیاوش، ایران غرق ماتم شد و ایرانیان چندین روز برای او سوگواری کردند و بر مظلومیت او گریستند. هردوت تاریخ‌نگار یونانی هم می‌گوید که پس از مرگ همسر کوروش برای او یک سوگواری عظیم و همگانی برپا شد که بی‌شباهت به آداب سووشون نیست. آیین سوگواری سووشون را همچنان در میان ایرانیان می‌توان مشاهده کرد، از سوگواری برای رهبر انقلاب امام خمینی (ره) تا خواننده پاپ معاصر مرتضی پاشایی.

به‌طورکلی سوگواری و عزاداری از آداب جدایی‌ناپذیر فرهنگ ایران به شمار می‌رود. از ایران باستان تا به امروز، عزاداری جایگاه ویژه‌ای در میان اقوام داشته ‌و با اشک، زاری و اندوه همراه بوده است. در ادبیات کهن ایران به آداب سوگواری و غم خانواده متوفی اشاره شده است. برای مثال شیون زنان،‌ ضجه زدن، جامه از تن دریدن،‌ خاک بر سر ریختن، خراشیدن چهره و نفرین کردن بخت از مهم‌ترین رفتارهای عزاداری در میان خانواده‌های داغدار ایرانی در گذشته بوده که امروزه هم شاهد بعضی از آن‌ها هستیم.

برای مثال هنگامی که خبر فوت سهراب را به رستم دادند، او بر بخت بد خود و فرزندش نفرین کرد و دستور داد تا پارچه‌ای ابریشمی (دیبای خسروانی) روی او بکشند. سپس پرده‌سرا را آتش زد و بزرگان بر خاک افتادند. چنین رفتارهایی که در هنگام سوگواری در ادبیات ایران دیده می‌شود، به خوبی می‌تواند رفتار اجتماعی ایرانیان در مواجه با غم و از دست دادن را نمایش دهد.

برای عزاداری در ایران باستان، معمولا تشریفات و مراسم‌های خاصی انجام می‌شده است. یکی از این مراسم‌ها، روشن کردن آتش بر فراز بام در روز چهارشنبه‌سوری است که به یاد رفتگان انجام می‌شود. همچنین مراسم سوم، هفتم، چهلم و چهل‌وهشتم که امروزه به یک سنت تبدیل شده‌اند، همگی دارای ریشه باستانی هستند. در حقیقت عزاداری هفت روز طول می‌کشیده و روز هفتم از گریه و شیون دست می‌کشیدند، در روز چهلم ختم سوگواری را اعلام کرده و روز چهل‌وهشتم را پایان یادمان حماسی متوفی می‌دانند.

از دیگر تشریفات سوگواری در ایران باستان می‌توان به سرود و ساز اشاره کرد. در منابع تاریخی متعددی به سرودهای باستانی اشاره شده که به صورت تک‌خوانی یا هم‌خوانی برای عزاداری اجرا می‌شدند. در حال حاضر هم این تشریفات همچنان با ایرانیان باقی مانده و در ایام محرم شاهد نوحه‌خوانی، طبل و سنج‌زنی و سینه‌زنی هستیم. سینه‌زنی به شکل دایره‌ای و همراه با حرکت ریشه‌ای باستانی داشته که به خوبی حس حماسی و اندوه را به سوگواران منتقل می‌کند. بنابراین چند آیین شیون و زاری همگانی، ساز و سرود و آسیب رساندن به خود مثل خراشیدن چهره و سینه زدن از گذشته در کنار آداب عزاداری ایرانیان بوده است و امروزه هم با کمی تغییرات همچنان در سوگواری‌ها اجرا می‌شود.

آیین عزاداری در میان اقوام و فرهنگ‌های مختلف

همان‌طور که گفتیم آیین عزاداری فعلی در میان اقوام و فرهنگ‌های مختلف همگی دارای باورهای یکسان و ریشه‌های باستانی هستند. در حال حاضر در بسیاری از مناطق ایران، اقوام پس از خاکسپاری به خانه صاحب عزا رفته و نماز میت می‌خوانند. مراسم سوم، هفتم، چهلم و سال هم برای متوفی برگزار می‌شود و با خواندن سوره حمد برای روح او از خدا طلب آرامش می‌کنند. عزاداران لباس‌های مشکلی پوشیده و تا چهلم این لباس‌‌ها را بر تن خود نگه می‌دارند. سپس با هدیه بردن لباسی به رنگ روشن،‌ صاحب عزا را به ختم سوگواری و تعویض لباس‌های مشکی‌اش دعوت می‌کنند.

گریه و زاری، ضجه زدن، نفرین کردن، خاک بر سر ریختن و چنگ زدن به صورت همچنان در میان اقوام ایرانی دیده می‌شود. در دوران عزاداری، دوستان و آشنایان هم با گفتن جملاتی چون «خدا رحمت کند»، «تسلیت می‌گویم» و «غم آخرتان باشد» تلاش کرده تا از اندوه صاحب عزا کم کنند.

چاپ و انتشار آگهی ترحیم برای اطلاع‌رسانی تا گذاشتن حجله مرگ برای جوانان از دیگر آیین‌های برگزاری عزاداری حال حاضر در میان اقوام و فرهنگ‌های مختلف ایرانی است. حجله مرگ که شبیه به حجله عروسی تزیین می‌شود و در محل‌های پر رفت و آمد قرار می‌گیرد به این معنا است که جوان باید ازدواج می‌کرد و به خانه بخت می‌رفت و مرگ برایش زود بود. این حجله به مدت هفت روز برپا می‌شود تا تازه بودن مرگ را یادآوری کند.

ترکمن‌ها و آیین سوگواری خاص آنها 

ترکمن‌ها یکی از اقوامی هستند که مراسم سوگواری خود را به شیوه‌ای متفاوت انجام می‌دهند. آن‌ها خبر مرگ را بسیار محترمانه به یکدیگر اطلاع می‌دهند و هیچ‌گاه پشت سر متوفی غیبت نمی‌کنند. آن‌ها داخل کفش نمازگزاران نماز میت، پول می‌گذارند و مراسم خود را در سکوت کامل انجام می‌دهند. همچنین پس از خاکسپاری سه بار از حضار می‌پرسند که «فلانی چگونه آدمی بود؟» و آن‌ها جواب می‌دهند که «آدم خوبی بود». صاحبان عزا هم کلاه یا عرق چین سر می‌کنند و پوشیدن لباس سیاه بین آن‌ها مرسوم نیست.

آیین‌های سوگواری بختیاری‌ها

بختیاری‌ها هم از دیگر اقوام ایرانی به شمار می‌روند که برای برگزاری سوگواری‌های خود آیین خاصی را رعایت می‌کنند. درگذشت فردی در میان بختیاری‌ها به معنای اندوه برای تمام طایفه است. برای مثال همه مهمانان فعالانه در تمامی فعالیت‌ها از آشپزی تا پذیرایی همکاری می‌کنند. آن‌ها در روز خاکسپاری نوعی خورش به اسم «سرمزاری» برای ناهار تهیه می‌کنند که اگر کسی بدون خوردن ناهار مجلس را ترک کند، کاری توهین‌آمیز محسوب می‌شود.

زنان مسن هم شعری به اسم «گاگرو» را می‌خوانند و از نوعی ساز کوتاه به نام «ساز چپی» استفاده می‌کنند. افراد طایفه هم برای عرض تسلیت همراه با خود گوسفند و مواد غذایی برای صاحب عزا می‌آورند و در بیرون چادر یا روستا با ساز چپی عزاداری می‌کنند تا صاحب عزا آن‌ها را به داخل دعوت کند. کتل هم از دیگر آیین‌های بختیاری است که در آن اسبی را با پارچه سیاه پوشانده و افسارش را به دست مردی می‌دهند تا آن را به دور مافه (یادبودی مقدس که برای متوفی برپا می‌شود) بچرخاند.

آیین‌های عزاداری در میان تمامی اقوام و فرهنگ‌های مختلف ایرانی از ترکمن تا بختیاری از شمال تا جنوب کشور هر کدام ویژگی‌های خاص خود را دارند و به شیوه‌ای معین برگزار می‌شوند. اما در میان همه آن‌ها مراسم‌های سوم، هفتم و چهلم و اندوه و زاری یکسان است. به‌طورکلی مرگ و آداب آن بسیار در میان ایرانیان حایز اهمیت بوده و به آن توجه خاصی می‌شود.

مراسم عزاداری محرم و صفر در ایران

از دیگر مراسم عزاداری که در ایران بسیار محترم شمرده می‌شود، سوگواری محرم و صفر است. در این سوگواری که یادآور آیین سووشون است، تمامی شهرهای ایران با آداب و سنت‌های خاص خود برای حسین و یارانش عزاداری می‌کنند.

تعذیه و نوحه‌خوانی و برپایی تکایا، سینه‌زنی و زنجیرزنی (تمامی استان‌ها)، سنج، دمام و بوق (استان خوزستان)، حرکت شتران با کجاوه (استان سمنان)، روزه گرفتن در روزهای عاشورا و تاسوعا (استان سیستان و بلوچستان)، تهیه چهل ‌چراغ (استان قزوین)،‌ برپایی سیاه چادر و آتش زدن خار و خاشک (استان کهگیلویه و بویراحمد) و نخل‌گردانی (استان یزد) بعضی از آیین‌های عزاداری ماه محرم و صفر در ایران شناخته می‌شوند.

به‌طورکلی در این ماه‌ها، شهرهای ایران سیاه‌پوش می‌شوند، پرچم‌های سیاه از خانه‌ها و مغازه‌ها آویزان می‌شود، هیات‌های مذهبی و روضه‌خوانی‌ها شروع به کار می‌کنند، مردم سیاه پوشیده و در مراسم‌های سینه‌زنی، تعذیه و روضه‌خوانی شرکت می‌کنند. غذا، حلیم، شله‌زرد و حلوا نذری می‌دهند. علم‌هایی به یاد حضرت ابوالفضل العباس (ع) برپا می‌شود و در سطح شهر عزاداران با علم و دسته‌های مذهبی حرکت می‌کنند. خواندن قرآن و زیارت عاشورا و گفتن ذکر هم از دیگر آداب عزاداری ماه محرم است.

کلام آخر

عزاداری همیشه یکی از مهم‌ترین آداب‌های ایرانیان بوده است که از سالیان بسیار دور تا به امروز همواره یکی از مهم‌ترین بخش‌های فرهنگی کشور بوده است. تمامی مراسم‌های سوگواری ریشه‌های مشترکی داشته و اهمیت دارند. از سوگواری‌های عظیم تا ضجه زدن و مراسم‌های عزاداری ماه محرم، همگی در فرهنگ ایرانیان نهادینه شده‌اند. در شرایط حال حاضر که بحران کووید - 19 نه فقط کشورمان، بلکه سراسر دنیا را فرا گرفته است، بهتر است به جای برگزاری و شرکت در مراسم عزاداری، این رسم را با کمک به نیازمندان و به شکلی دیگر برگزار کنیم تا هم آداب این ماه عزیز را درست به جای آوریم و هم سلامت خود و اطرافیانمان را به خطر نیندازیم.

تهیه و تالیف: لست‌سکند