نکات مهم و کاربردی در سفر به حرم امام رضا (ع)

حرم امام رضا (ع) واضح‌ترین و مهمترین جاذبه مشهد است که سالانه زائران فراوانی برای زیارت از دور و نزدیک، ایران و خارج از ایران به مشهد سفر می‌کنند. بسیاری از ایرانی‌های مسلمان شاید حداقل یک بار در عمرشان به زیارت امام رضا رفته باشه امّا کمتر شده به تاریخچه و بخش‌های مختلف بنا توجه کنند. اینکه اصلا از چه زمانی این حرم ایجاد شده است؟ یا هر کدام از بخش‌ها چه داستانی در دل تاریخ ممکن است داشته باشد؟

در این متن قصد داریم اندکی وارد جزئیات حرم امام رضا (ع) و تاریخچه و داستان‌هایش شویم. این جزئیات به ما کمک می‌کند اگر بار دیگری به مشهد سفر کردیم و به زیارت امام رضا (ع) رفتیم، با دقت بیشتری در و دیوار را رصد کنیم.

حرم امام رضا (ع) از چه زمانی ساخته شد؟

 گفته شده که پیش از شهادت امام رضا، مأمون قبه‌ای در نزدیکی گور هارون برای این امام در نظر گرفته بود و پس از شهادت هم امام (ع) همان‌جا به خاک سپرده شد. این مزار در حال حاضر به بقه هارونی معروف است و نخستین سنگ بنای حرم مطهّر محسوب می‌شود. از همان دوران، شیعیان به دلیل ارادتی که به امام هشتمشان داشتند، به زیارت می‌آمدند.

به دلیل قدمتی که این زیارتگاه دارد، در آثار ابن حوقل، اصطخری و مقدسی (جغرافیدانان و جهانگردان دوران اسلامی)، گزارش‌هایی از سفرشان به مشهد و مزار امام رضا (ع) به چشم می‌خورد و حتّی گفته شده مقدسی در کتابش برای اولین بار از حرم امام رضا (ع) با عنوان «مشهد» نام می‌برد. ابن بطوطه که در ۷۳۴قرن هشتم زندگی می‌کرد و از این جغرافیدانان و جهانگردان متأخرتر است، یک قرن پس از ویرانی طوس، مشهد را دیده و در گزارشش به عمارت زیبا و کاشی‎کاری و ضریح نقره‎ای مرقد اشاره می‎کند.

در روزگار صفویان به حرم مطهّر بسیار اهمیت داده شده و طلاکاری گنبد و ترمیم طلاکاری مناره که در روزگار غزنویان انجام شده بود، در عصر صفوی انجام شد. همچنین دو رواق مهم الله وردی خان و حاتم خانی در دوران صفویان ساخته شد. بنابراین، صفویان نقش مهمی در توسعه حرم امام رضا (ع) داشتند.

در دوران‌های بعد هم بخش‌هایی به اطراف حرم اضافه شد و تزییناتش بیشتر شد و آخرین تخریب به گلوله باران ارتش تزاری در اواخر عصر قاجار بود که بعد به مرور مرمت شد.

عناصر مهم و تاریخی که در حرم می‌بینیم

 در کنار ارادت شیعیان به مزار امام هشتم، این مکان بارها توسط حاکمان یا مخالفان تشیع مورد حمله قرار گرفته و تخریب شده است امّا پس از مدّتی دوباره بازسازی شده تا به عصر ما رسیده. همچنین در هر دوره بخش‌هایی به آن اضافه یا از آن کم میشده یا تزییناتش تغییر می‌کرده است.

کاشی‌های سلجوقی

 اگر بخواهید از آثار قدیمی چیزی در حرم پیدا کنید، یکی از آنها کاشی‌های دوران سلجوقی است. در روزگار سنجر سلجوقی (قرن 6 هجری) شرف‎الدین ابوطاهر پس از مرمت بنا، گنبدی نیز بر آن ساخت. کاشیهای ۸ ضلعی بسیار نفیس معروف به «کاشیهای سنجری» که در ازارۀ حرم به کار رفته و اکنون در زیر قاب‌های بزرگ شیشه‎ای محافظت می‎شوند، از آثار تَرْکان زُمُرُّدملک، دختر محمود سلجوقی است که پس از سال ۵۵۷ قمری نصب شده است. روی این کاشی‌ها، اعداد و اسامی پراکنده‎ای مانند «خمسائة» و «اثنی‎عشر» و «ترکان زمردملک» و «شهید» دیده می‎شود.

سقاخانه اسمال طلا

سقاخانه معروفی که در میانه صحن انقلاب قرار دارد هم از حدود سیصدسال پیش به امروز رسیده. ماجرایش از این قرار بوده که به دستور نادر، سنگاب یکپارچه آن ا از هرات آوردند و اسماعیل خان طلایی سقفی روی سون‌های مرمر آن ساخت و با خشت‌های طلا تزیینشان کرد. سپس نادرشاه افشار دستور داد که نهر آبی به زیر حوض هدایت کنند که حوض همیشه پرآب باشد. البته این سقاخانه به دلیل فرسودگی در سال 1345 بازسازی شد. ماجرای کامل‌تر سقاخانه اسمال طلا را در لینک می‌توانید بخوانید.

گنبد طلایی

گنبد طلایی که دیده می‌شود دو پوش است. داخل پوشش اولش مقرنس کاری و روی پوشش دوم با آجرهای طلا تزیین شده. گفته شده که اولین بار شاه طهماسب صفوی این گنبد را طلاکاری کرد و بعد در دوران‌های دیگر مرمّت شد.سطح خارجی گنبد که از دور دیده نمی‌شود، پوشیده از خشت‌های مسی یا لایه‎ای از طلاست که نقوش و خطوط و کتیبه‎های ممتاز دارد. 

ساعت‌های حرم

ساعت‌هایی که در صحن‌های حرم می‌بینید هم حکایت‌های خودشان را دارند. ساعتی که در بالای ایوان غربی قرار گرفته، در سال 1336 هجری شمسی نصب شده است. گفته شده فردی که این ساعت را به آستان قدس هدیه کرده، بیماری سخت و لاعلاجی داشته و هدیه این ساعت به بارگاه امام رضا(ع)، به نوعی نذر شفای بیماری‌اش بوده است. البته آستان قدس رضوی از دوره صفوی ساعت‌های بزرگی داشت. جالب این جاست که ساعت‌های دوره صفوی موقوفه هم داشتند و از درآمد موقوفه، خرج تعمیراتشان را در می‌آوردند!

ساعتی که قبل از این ساعت کنونی بالای ایوان غربی قرار داشت، هدیه «مظفرالدین‌شاه قاجار» بود و در حال حاضر این ساعت مظفرالدین شاه بالای ایوان جنوبی صحن نو (آزادی) قرار گرفته است.

حجره‌های دور صحن انقلاب

بدون شک صحن انقلاب از صحن‌های پرطرفدار است. ممکن است حجره‌هایی که اطرافش هست برایتان سوال ایجاد کرده باشد که کاربریشان چیست. در صحن کهنه (انقلاب) هشتاد حجره و غرفه وجود دارد: چهل ایوان و حجره در طبقه همکف و چهل غرفه و حجره در طبقه دوم. این حجره‌ها هم برای خودشان داستانی دارند. به نظر می‌رسد در ابتدا برای استراحت و اسکان زائران بنا شده بودند، ولی بعدها به دست افراد سودجو بدل به مغازه شدند و صحن انقلاب را به شکل بازار درآوردند! پس از مدتی این حجره‌ها برای دفن اموات به خانواده‌های سرشناس و  البته «پولدار» واگذار شدند. در نهایت هم به صورت امروزی جزوی از حرم و در اختیار آستان قدس قرار گرفتند.

نقاره خانه و آواز نقاره‌ها

نقاره‌خانه‌ها امروزه به جزء مهمی از خاطره ما تبدیل شده که کا را به یاد حرم میندازد. این نقاره‌ها در شبانه‌روز، دو نوبت یکی نزدیک طلوع و دیگری نزدیک غروب آفتاب در روی سردر شرقی صحن انقلاب (عتیق) در محل مخصوصی به‌نام نقاره‌خانه که برای این کار ساخته شده است،‌ نواخته می‌شوند.

برای انجام این کار 11 نفر که به‌ آنها «عمله شکوه» می‌گویند به نوبت انجام وظیفه می‌کنند. حکمت نواختن نقاره، به‌ جهت آگاهی از نزدیک شدن پایان وقت نماز است و به‌ وسیله «طبل» و«کرنا» انجام می‌شود و در طول سال فقط در دو ماه محرم و صفر و روزهای سوگواری نقاره‌ها سکوت می‌کنند امّا سایر اوقات همه‌روزه نقاره نواخته می‌شود.

طبل‌ها ذکری ندارند و فقط به‌عنوان «کوس شادمانه» و همنواز از شروع تا پایان با کرناها نواخته می‌شوند، در صورتی که کرناها ذکری دارند که در سه دست یا سه نوبت با دمیدن به صدا درمی‌آیند.

مسجد گوهرشاد

 یکی از معروف‌ترین و مهمترین بناهایی که در نزدیکی حرم مطهّر قرار گرفته، مسجد گوهرشاد است. این مسجد بزرگ با گنبد آبی در دوران شاهرخ تیموری (قرن 9 هجری) و به دستور همسر شاهرخ، گوهرشادآغا بنا شد. گفته شده که گوهرشاد آثار ارزنده‌ای در اطراف حرم ایجاد کرده است. این مسجد، زیر نظر معمار قوام الدین شیرازی ساخته شد.

موزه آستان قدس رضوی

 در موزه آستان قدس که در محوطه حرم قرار گرفته می‌توانید اشیایی مثل سکه‌های نفیس از پیش از اسلام، جواهرات گرانبها، قالیچه‌های نفیس، شمشیرها و خنجرهای جواهرنشان حاکمان مختلف، منبر، سنگاب و سایر اشیای ارزشمند را ببینید. درآمدی که از بازدید موزه به دست میاید هم صرف خرید کتاب برای کتابخانه مجموعه می‌شود. پیشنهاد می‌شود اگر به زیارت رفتید حتما از این موزه هم بازدید کنید.

سخن آخر

امروزه محوطه حرم امام رضا (ع) فضای وسیعی را در برگرفته است که از بخش‌های مختلف مثل رواق‌ها و صحن‌ها تشکیل شده است. اگر با تور مشهد سفر کنید که راهنماها شما را راهنمایی خواهند کرد، در غیر این صورت می‌توانید از دکه‌های راهنمای زائر نقشه محوطه را تهیه کنید و به راحتی مسیرتان را تعیین کنید.

امیدواریم این مطلب به شناخت بیشتر شما از حرم امام هشتم (ع) کمکی کرده باشد. اگر شما هم تجربه‌ای دارید با ما در میان بگذارید.

تألیف: لست سکند

منبع: دایره المعارف بزرگ اسلامی، خبرگزاری تسنیم