گدوک، کاروانسرای مملو از حوادث در مازنداران

کاروانسرای گدوک در منطقه‌ای به همین نام در جاده‌ی فیروزکوه قرار دارد. این کاروانسرا در گردنه‌ای واقع شده که به گفته‌ی بومیان، محل ترور نادرشاه و کور شدن فرزند وی است. همچنین این منطقه محل استقرار و شکست محمد علی شاه قاجار بعد از خلع سلطنت توسط مشروطه خواهان بوده است.

گدوک؛ در زبان مازندرانی از ترکیب دو واژه‌ی گده «Gode» به معنی برآمدگی و دوک «Dook» نیز به معنی برجسته و ناهموار ساخته شده است که شاید با توجه به موقعیت جغرافیای کاروانسرای گدوک، این نام ترکیبی از این دو واژه فوق باشد. همچنین برخی اعتقاد دارند گدوک به معنی محل عبور است که از اصطلاح انگلیسی go through گرفته شده است . go through که کمی هم تلفظش شبیه گدوک است به معنی رفتن و عبور از یک راه معنی می دهد.

این بنا به کاروانسرای شاه عباس نیز معروف است. به دلیل ساخت کاروانسرا در زمان شاه عباس صفوی به این نام شهره است. البته برخی از باستان شناسان عقیده دارند که با توجه به موقعیت جغرافیایی کاروانسرای گدوک، در محور رفت و آمد مرکز به شمال کشور، امکان اینکه قدمت کاروانسرای گدوک به پیش از دوره صفوی برسد، فراوان است.

کاروانسرای گدوک به علت نجات جان دودمان پهلوی معروف است. گفته می شود رضا پهلوی در چهلمین روز زندگی، پدرش را از دست می دهد، مادر رضا پهلوی (نوش‌آفرین) از آلاشت به تهران مهاجرت می کند، در این سفر رضای نوزاد، به شدت بیمار شده و با رسیدن به گردنه و کاروانسرای گدوک، یخ می زند و مادر وی را مرده می پندارند. بنابراین به علت سرمای زیاد و عدم امکان کندن زمین، برای دفن در زمان مناسب، او را در اصطبل حیوانات کاروانسرای گدوک قرار می دهند و پادشاه پهلوی با گرمای فضولات حیوانی احیاء و به زندگی بر می گردد.

کاروانسرای گدوک با توجه به موقعیت جغرافیایی و سرمای شدید از نوع کاروانسراهای کوهستانی است. این نوع کاروانسراها کاملا پوشیده هستند. کاروانسراهای پوشیده کوهستانی از اتاق های گنبد دار مرکزی یا یک ردیف گنبد دار و تعدادی اصطبل که درهمان ردیف قرار دارند تشکیل شده اند. اکثر کاروانسراهای کوهستانی کاملا سرپوشیده، بدون حیاط، دارای اجاق های متعدد یا بخاری دیواری در داخل بنا هستند. همچنین از هر طرف بسته و پوشیده اند و به راحتی می توانند جلوی بادهای مزاحم و برف های زمستانی و تگرگ های بهاری و پاییزی را گرفته و کاروانیان را از این گونه آسیب ها درامان نگه دارند.

کاروانسرای گدوک در مجموع شامل ۵ راهرو بوده که به شکل سقف با طاق های قوسی تویزه دار متعدد و متوالی بنا شده است. در انتهای هر راهرو اتاقهایی که در اصطلاح آن روزها تختگاه نامیده می ‏شد، قرار دارد. این محل در کاروانسرای گدوک به دلیل دوری از ورودی، گرمترین نقطه کاروانسرا محسوب می‌شود و معمولا جایگاه طبقه خاص اجتماعی بوده و در کنار آنها مال بندی دیده نمی‌شود. می‌گویند آب انبار کاروانسرای گدوک نیز در زیر همان اتاقهای تختگاه قرار داشته است. البته افراد بومی بیان می‌کنند که آب انبار در حاشیه شمالی درب ورودی است که البته بعید به نظر می‌رسد.

نکته: به دلیل عبور ماشین آلات سنگین ترابری از روی بام کاروانسرای گدوک، اتاقهای تختگاه تخریب شده است!

این کاروانسرا در ابتدای ساخت برای کاروان‌ها و  مرکب‌هایشان به عنوان مکان استراحت بوده و از اواخر دوران‌ قاجاریه بلااستفاده شده و در سال ۱۳۳۸ توسط اداره راه و ترابری استان مازندران از مالک آن خریداری و تبدیل به پارکینگ ماشین آلات مکانیزه و برف روبی راهداری گدوک شده و در مجاورت پلیس راه گدوک سوادکوه قرار دارد.

این کاروانسرا با تلاش سازمان میراث فرهنگی استان تهران در تاریخ ۱۶ مهر ۱۳۷۹ و با وضعیت «نیاز به مرمت فوری» درآثار ملی ایران ثبت گردید. کاروانسرا هم‌اکنون در مالکیت راهداری استان مازندران است.

آدرس: شهرستان فیروزکوه، روستای گدوک، در ۱۷ کیلومتری جاده فیروزکوه به سوادکوه، در ۱۸۵ متری جنوب جاده

پلان کاروانسرای گدوک

طبیعت اطراف گدوک

منبع: سفرنویس، ویکی پدیا