به تهران که فکر می‌کنیم، یاد آلودگی و شلوغی و فضای صنعتی میفتیم که چندین سال است از طبیعت فاصله گرفته. از قدیمی‌ها هم زیاد می‌شنویم که تهران دیگر حتّی گنجشک هم ندارد! خودمان هم تصور می‌کنیم که اگر یک روز آفتابی به آسمان بزرگترین پارک پایتخت نگاه کنیم، فقط کلاغ و کبوتر ببینیم. امّا آیا این تصوّرات درست است و تهران فقط کبوتر و کلاغ دارد آن هم مخصوص صبح‌های جمعه که با سر و صدایشان خواب خوش روز تعطیل را به کاممان تلخ کنند؟ این حرف را حداقل پرنده‌نگران قبول ندارند، چون چهارچشمی حواسشان به آسمان است و رفت و آمدها را رکورد می‌کنند.
از نظر پرنده‌نگران بیش از 170 گونه پرنده در پایتخت هست! آن هم نه در دشت و صحرا بلکه این گونه‌ها در مناطق 22 گانه تهران رکورد شده که باعث حیرت میشود. درست است که تهران هوای تمیزی ندارد و شلوغ است امّا معیارهایی هم هست که پرندگان را به آن می‌کشاند؛ مثلا همین اختلاف ارتفاعش باعث ایجاد 7 اکوسیستم شده و خود تهران هم چون در مسیر پرندگان مهاجر است، میزبان پرندگان مهاجر هم میشود.
با این توضیحات شاید الان باور کنید که این همه پرنده در آسمان تهران باشند. البته قرار نیست همه این گونه‌ها را در هر جایی که سر بلند کردید ببینید، بلکه هر کدام محل زیست و گاهی فصل خودشان را دارند. در این متن تعدادی از این پرندگان که بومی تهرانند و ظاهر متفاوت‌تری به نسبت پرندگانی که می‌بینیم، معرفی می‌کنیم.
دلیجه؛ از خانواده باز، عقاب و لاشخور
این پرنده را در کوه و تپه ماهوری‌های اطراف و کشتزارهای جنوب شهر و آسمان تهران دیده میشود. طول بدنش 31 تا 37 سانتی‌متر و بال‌های 68 تا 78 سانتی‌متر دارد. نر و ماده این پرنده یک شکل نیستند؛ سر نرها طوسی، پشت بدن آجری با نقطه‌های سیاه، سینه حنایی با خال‌های زیاد و دم طوسی است. ماده‌ها امّا سر و گردن و پشت بدن حنایی-سرخ با خال‌های فراوان دارند.
سار؛ از خانواده ساریان
این پرنده زیبا در بیشتر پارک‌ها و فضای سبزها و کشتزارهای جنوب تهران دیده می شود. طول بدنش 19 تا 22 سانتی متر است. اگر به عکس ها نگاه کنید، خال های روی بدنش می بینید امّا در بهار و تابستان، بدنش کاملا سیاه و براق است و این خال ها در پاییز و زمستان دیده می شوند. این سارها منقار زرد و پاهای نارنجی رنگ دارند. امّا زمانی جلوه اصلی شان را می بینید که نور آفتاب به آنها می تابد و پرهای سبز و بنفش شان دیده می شود.
سهره پیشانی سرخ؛ از خانواده سهره ییان
سهره را کوهنوردها ممکن است در مسیرهایشان ببینند زیرا بیشتر در مناطق کوهستانی است و در مسیرهای کوهنوردی شمال تهران مثل دارآباد، بالای پارک جمشیدیه و گلاب دره دیده می شود. این پرنده 11.5 تا 12.5 سانتی متر طول دارد و نر و ماده اش شبیه هم هستند.سر و گردن تیره با راه راه های کمرنگ دارد و پیشانی اش لکه قرمز رنگی دارد. زیر تنه و پشت بدنش هم راه راه های طولی سیاه دارد. انتهای دمش دو شاخه است و دو خط بالی نازک دارد. منقارش هم کوچک و تیره است.
کمرکولی؛ از خانواده کمرکولی‌یان
این پرنده هم اهالی کوهنوردی ممکن است ببینید چون در مسیرهای کوهپیمایی پیدایش میشود. بدن تپل و دم کوتاهی دارد و پرنده پرسر و صدایی محسوب می شود. خط چشم سیاهرنگی در امتداد چشم هایش می بینید و در دو اندازه بزرگ و کوچکش در تهران زندگی می کنند.
چرخ ریسک بزرگ؛ از خانواده چرخ ریسکیان
چرخ ریسک ها هم انواع مختلفی دارند که چند مدلش در تهران مشاهده می شود مثل چرخ ریسک پشت بلوطی که مهاجر است و چرخ ریسک سر آبی که پاییز و زمستان پیدایش می شود. اما رخ ریسک بزرگ از بومیان تهران به شمار می رود و اگر دقت کنید در بیشتر پارک ها و فضاهای سبز می توانید پیدایش کنید.این پرنده 13.5 تا 15 سانتی متری، پاهای سربی رنگ و سر و گردن سیاه با گونه های سفید دارد. سیاهی زیر شکم نرها بیشتر از ماده هاست.
توکای باغی؛ از خانواده توکاییان
توکای باغی را در پارک و فضای سبز می توانید پیدا کنید مخصوصا فضاهای سبز بزرگی مثل پارک شهر، جمشیدیه و قیطریه. این پرنده 20 تا 22 سانتی متری سینه و شکمی خالدار دارد و پشت بدنش قهوه ای کمرنگ و یکدست است. دور چشمش هم حلقه سفیده است با پوش پرهای کمی تیره و پاهایی سرخ کم رنگ. البته انواع دیگری از توکا در تهران مشاهده می شود مثل توکای سیاه که شکل و شمایلی متفاوت دارد.
بلبل خرما؛ از خانواده بلبل خرماییان
حتّی پارک رفتن هم نمی‌خواهد، ممکن است در همین حالتی که نشسته‌اید و کارهایتان را انجام می‌دهید، صدای بلبل خرما را از نزدیک‌ترین درخت به خانه‌تان بشنوید، البته اگر با صدایش آشنا باشید. بلبل خرماهای 18 تا 20 سانتی متری، پر سروصدا هستند و سر و گردنی سیاه با گونه های سفید دارند. پشت و زیر بدنشان طوسی روشن است و انتهای دمشان لکه ای سفید است.گاهی پرهای روی سرشاه را بلند می کنند و شبیه کاکل می شود. دور چشم هایشان هم حلقه زرد رنگ است. (البته انسان‌ها این گونه را به تهران آورده‌اند)
چکاوک کاکلی؛ از خانواده چکاوکیان
چکاوک های تهران انواع مختلفی دارند که این نوع کاکلی در فضاهای سبز و تپه ماهورها و مناطق باز شهری دیده می شوند؛ مثلا شاید در پارک کوهسار و پردیسان بتوانید آنها را بیابید. چکاوک های کاکلی خاکی رنگ هستند اما کاکل روی سرشان آنها را لو میدهد.دمشان نسبت به بدن کوتاه است و معمولا روی زمین میتوانید ببینیدشان.
دارکوب سوری؛ از خانواده دارکوبیان
این دارکوب زیبا را در همه پارک ها و فضاهای سبز بزرگ می توانید ببینید مثل پارک جمشیدیه یا پارک شهر. طول بدنشان 23 تا 25 سانتی متر است و مهارت خاصی در بالا و پایین رفتن از درختان دارند. پرواز این دارکوب ها سینوسی است بنابراین از روی پروازشان هم می توانید تشخیصشان دهید. دارکوب های سوری نر، یک له قرمز پشت سرشان دارند که از ماده ها متمایزشان می کند.اما پرهای پوششی زیر دم هر دو قرمز است.
شاه طوطی؛ از خانواده طوطیان
علاوه بر شاه طوطی، طوطی طوق صورتی هم بومی تهران است. این شاه طوطیان را در فضاهای سبز و پارک های جنگلی می توانید بیابید، مثل چیتگر یا سرخه حصار و لویزان. این طوطی ها هم مثل بلبل خرماها پرسروصدا هستند و از روی صدایشان، معلوم می شوند.جثه شاه طوطی از طوطی طوق صورتی کمی بزرگتر است. روی شانه هایش لکه جگری رنگ مشخصی هست و قسمت پشت گردنش کبود رنگ است. شاه طوطی ها پرواز گروهی دارند و تعدادشان در تهران بیشتر از طوطی طوق صورتی است.
سخن آخر
در اینجا به معرفی مختصر 10 نوع از پرندگان متنوع بومی تهران اشاره کردیم، امّا این لیست همچنان ادامه دارد. مهم است بدانیم اگر کمی دقتمان را بالا ببریم، رنگ‌ها و نقش‌های متنوع‌تری بین پرندگان خواهیم دید و تصور نمی‌کنیم تهران فقط کبوتر چاهی دارد که صبح به صبح غرغر می‌کند! حالا اگر در کنار شناخت چهره این پرندگان، صداهایشان هم بشنوید، آنها را خیلی سریع‌تر تشخیص می‌دهید.
امیدواریم این مطلب چشمانتان را بیش از پیش به زیبایی‌های تهران خیره کند و پیدا کردن این پرندگان متنوع از میان شلوغی‌ها برایتان لذت بخش باشد. شما هم از تجربه‌هایتان برایمان بگویید.
تألیف: لست سکند
منبع: کتاب پرندگان شهر تهران، پرویز بختیاری
