سفره هفت میم و مراسم ویژه مردم جنوب ایران در نوروز

مردم شهرهای جنوبی ایران به واسطه قرارگیری کنار دریا، آداب و رسوم جالبی برای مناسبت‌های مختلف سال دارند. یکی از پررنگ‌ترین آیین‌ها، برگزاری مراسم مربوط به عید نوروز است که برای همه اهالی استان‌های خوزستان، بوشهر، سیستان و بلوچستان، بوشهر و هرمزگان، مهمترین عید به حساب می‌آید و برای آن برنامه مفصلی دارند؛ از سفره هفت میم بوشهری گرفته تا خانه تکانی و برنامه دیگر. اگر شما هم قصد سفر با تور جنوب را دارید، بهتر است این سفره را بشناسید.

در این متن به بررسی و معرفی چند آیین خاص و جالب میان اهالی این استان‌ها و شهرها می‌پردازیم که اکثرشان قبل از آغاز سال نو برگزار می‌شده یا در طول ایام عید به برگزاری آن‌ها می‌پرداختند. نکته قابل ذکر این است که مطالب بر اساس منابع مختلفی آورده شده‌اند و ممکن است که مغایرت‌هایی اندک نیز در برخی از آن‌ها وجود داشته باشد، به همین دلیل بهتر است که پیش از استناد به آن، این مورد را بدانید.

سفره هفت میم بوشهری

در بیشتر نقاط ایران، چیدن هفت‌سین متداول است و قطعا اگر با تورهای نوروزی به شهرهای مختلف سفر کنید، می‌توانید انواع سفره‌های هفت سین را ببینید؛ اما در بعضی فرهنگ‌ها، سفره‌هایی با حروف الفبای دیگر هم پهن می‌کنند؛ یکی از جالب‌ترین و متفاوت‌ترین سفره‌ها مربوط به بوشهری‌هاست که سفره هفت میم پهن می‌کنند. در سفره هفت میم بوشهر غذاهای مختلفی چیده می‌شود که شامل: ماهی، میگو، میوه، مرغ، مربا، ماست و مسقطی است، البته ناگفته نماند که بر اساس منابع تاریخی، در زمان‌های گذشته نیز بر سر سفره عید، بیشتر نعمات الهی را می‌آوردند که از بین آن‌ها می‌توان به گندم، جو و موارد اینچنینی اشاره کرد.

اما بهتر است بدانید، حوالی سال 1393، شهردار دوشنبه تاجیکستان این مورد را نیز به تصمیمات اضافه کرد که سفره هفت میم را نیز در کنار سفره هفت سین بچینند. نکته جالب توجه این است که برخی از اجزای سفره هفت میم تاجیکستان با اجزای سفره هفت میم ایرانی‌ها که بیشتر در جنوب ایران آن را پهن می‌کنند، فرق داشته و متفاوت هستند. در سفر هفت میم تاجیکی‌ها از این موارد استفاده می‌شود: ماهی سرخ، میگو، مشک، می (یک نوع نوشیدنی محلی)، مسیه (یک نوع گیاه کوهی) موز و میوه که هر کدام را در سفره می‌چینند. گفتنی است که پهن کردن این سفره در جنوب ایران، کمتر شده و دیگر مثل گذشته نیست. این نکته را نیز باید افزود که گفته می‌شود سفره هفت میم شیرازی هم وجود دارد و این رسم مربوط به شیراز هم می‌شده است.

اما در سفره عید جنوبی‌ها چیزهای دیگری هم دیده می‌شوند؛ برای مثال، قراپیچ و بی‌بی گلی، از شیرینی‌های مخصوص بوشهری‌هاست که حتماً برای سفره عیدشان تهیه می‌کنند و در آن قرار می‌دهند. با این حال، باید به این اشاره کرد که شیرینی بی‌بی گل را چند روز زودتر درست می‌کنند تا با آن به پیشواز سال نو بروند. مردمان جنوب هم مثل خیلی از افراد، جشن عید نوروز را از مهمترین جشن‌ها می‌دانند.

یکی دیگر از کارهایی که بوشهری‌ها انجام می‌دهند، این است که شیر گوسفندان را در برخی از شهرستان‌ها می‌دوشند، سپس با آن ماست تهیه می‌کنند، اما این زمان‌بندی برای درست کردن ماست هم باید به گونه‌ای باشد که زمان تحویل سال، ماست ببندد.

اگرچه سیستانی‌ها سفره هفت‌سین می‌چینند، اما موارد خاص دیگری هم به آن اضافه می‌کنند که حاکی از باور نعمت افزونی‌شان دارد. علاوه بر هفت‌سین، قتلمه (نوعی شیرینی)، تجگی (سمنو)، آیینه‌ای که روی آن تخم‌مرغ خام گذاشته‌اند و انواع کلوچه خرمایی نیز وجود دارند. آن‌ها این سفره را تا پایان روز سیزده به در جمع نمی‌کنند و هر مهمانی هم که رسید، از او دور سفره هفت‌سین پذیرایی می‌کنند.

در عید نوروز جنوبی‌ها، نفرین ممنوع!

از دیگر آداب و رسوم بوشهر در عید نوروز این است که بوشهری‌ها، بر این باورند که نزدیک نوروز در شب چهارشنبه سوری هیچ کسی نباید دیگری را نفرین کند. چون معتقدند در روزهای آخر سال، در مجموع ۱۹۹۹ قضا و بلا نازل می‌شود که فقط ۹۹۹تای آن‌ها در این شب به انسان فرو می‌ریزد؛ پس برای اینکه بلاها را دور کنند، باید کاری انجام دهند. به همین دلیل عصر چهارشنبه‌سوری، کوزه نو یا کهنه‌ای را به خانه یا زمین می‌زنند تا بشکند و با این کار، قضا بلا دور ریخته شود. البته در ادامه مراسم دیگری نیز تقریبا با همین شباهت و همین سبک و سیاق در سیستان و بلوچستان اجرا می‌شود که به آن هم اشاره خواهیم کرد. فراموش نکنیم که به‌طور کلی آداب و رسوم چهارشنبه سوری در ایران بسیار جذاب بوده و هستن، اما متاسفانه امروزه کمتر شاهد آن سنت‌های قدیمی و زیبا هستیم.

شکرریزی در دریا از آیین جنوبی ها در سال نو

یکی از مراسم قدیمی در شهرستان‌های بوشهر مربوط به شکرریزی در دریا بوده است. در چهارشنبه سوری رسم بوده که مادران یک قاشق شکر کف دست بچه‌ها می‌ریختند تا آن‌ها این شکر را به دریا بریزند. با این باور که دریا شیرین می‌شود و از مردم ساحل، راضی خواهد شد. همچنین از دیگر باورهایی که برای انجام این کار داشتند، این بوده که شکر ریزی در دریا، باعث از بین رفتن چشم زخم هم می‌شده است.

دفع بلا از کوزه بین مردم جنوب

آیین‌های دیگری نیز در شهرهای جنوبی استان سیستان و بلوچستان برای استقبال از بهار وجود دارد که آن را از شهرهای دیگر متمایز می‌کند. از آنجا که در سیستان و بلوچستان، ظروف سفالی مخصوصی پیدا می‌شود و آن‌ها هنر ساخت ظروف سفالی را از خاک خوب بلد هستند، برخی از آیین‌هایشان هم به این ظروف ربط دارد. مردم ظروف سفالی که در طول سال از آن استفاده کرده و ترک برداشته بودند را از بالای پشت بام پرت می‌کردند و می‌شکستند؛ چون بر این باور بودند که ارواح پلید درون آن‌ها نشسته و باعث ناخوشی اعضای خانواده شده‌اند، بنابراین باید تا قبل از سال از شر این ارواح پلید خلاص شوند.

آن‌ها همچنین بر این باورند که سیزده به در یعنی سفر به در و باید در ایام عید روح پلید را با خانه تکانی از خانه بیرون کنند؛ چون ارواح پلید از تمیزی و بوی خوش گریزان هستند، به همین دلیل عود روشن می‌کردند. بچه‌ها هم دور خانه‌ها شعر می‌خوانند «سفر خطر بلا بدر» تا پلیدی‌ها و روح‌های شیطانی از خانه دور شوند.

تزیین خانه با برگ درخت خرما در نوروز جنوبی ها

از آنجا که این استان سرتاسر مملو از درختان نخل است، برگ درخت نخل خرما هم در استقبال از بهار بی‌تأثیر نیست، خیلی‌ها هنوز هم خانه‌های روستایی خود را که با خشت و گل ساخته شده در آغاز سال جدید با برگ سبز درخت خرما تزیین می‌کنند. معمولا این کار در مکران انجام می‌شود، به این ترتیب که در قسمت بالای سردر خانه‌ها محلی وجود دارد که برگ سبز درختان خرما را در آن قسمت قرار می‌دهند، به این ترتیب، اکثرا متوجه خواهند شد که نوید سال نو و بهار داده می‌شود.

سرمه‌سایی بلوچ‌ها 

در مناطق «سرحد» و «مکران» بلوچستان هم مراسم سرمه‌سایی برگزار می‌شود یعنی زنان بلوچ سنگ سرمه را با دست روی سنگی دیگر که وسطش گود است، می‌ساییدند و در ظرفی به نام سرمه‌دان نگهداری می‌کردند و در لحظه تحویل سال به دختران خود به عنوان عیدی نوروزی هدیه می‌دادند.

نام‌گذاری در تحویل سال بلوچ‌ها

یکی دیگر از آداب و رسومی که وجود دارد، این است که اگر کودکی در روزهای نوروز به‌دنیا می‌آمد، اسم او را با توجه به این ایام انتخاب می‌کردند، به این ترتیب که اگر پسر بود، معمولا اسم او را «نوروز» یا «نبروز» می‌گذاشتند و اگر دختر بود، اسم او معمولا «سمسو»، «دِرّنه»، «ازگند» یا غیره بود. اسم دختران بیشتر از روی گل‌ها و گیاهانی برداشته می‌شد که در فصل بهار در منطقه می‌روییده است.

جشن بهارچرانی منطقه سرحد بلوچستان در عید نوروز

در منطقه سرحد بلوچستان، کار جالب دیگری که می‌کنند، مربوط به دام‌هایشان می‌شود. با نزدیک شدن به بهار و عید، دام‌های خود مانند گوسفندان گله را می‌شویند، سپس پشم آن‌ها را می‌چینند و این چیدن پشم را نیز به گونه‌ای انجام می‌دهند که با بخشی از پشم بدن هر گوسفند، نماد ایل خود را نیز درست می‌کنند. سپس با این کار نماد و بخش‌هایی دیگر از بدن گوسفند را با حنا یا پوست انار رنگ می‌کنند، ضمن اینکه شاخ آن‌ها را نیز با حنا رنگ می‌کنند. به این ترتیب گوسفندانی را این مراحل را طی می‌کنند، اوایل بهار به چراگاه می‌برند و بهارچرانی را جشن می‌گیرند.

گفته می‌شود که در گذشته که هر طایفه منطقه جغرافیایی مخصوص به خود را داشته نیز، نماد مخصوصی هم داشته، آن‌ها با انداختن زنگوله‌هایی به گردن گوسفندانشان که صدایشان با زنگوله‌های طوایف دیگر فرق می‌کرده، دام‌ها را علاوه بر اینکه از هم جدا می‌کردند، تعداد و وسعت منطقه جغرافیایی خود را نیز مشخص می‌کردند. هر رهگذری هم که از حوالی آن‌ها می‌گذشته، با شنیدن صدای زنگوله‌ها، از بهارچرانی و آغاز فصل مطلع می‌شده است.

آیین عشایر و سمنوی خوزستانی‌ها

یکی از آیین‌هایی که دیگر از یادها رفته یا خیلی به ندرت انجام می‌شود، این است که عشایر بر سر چهار راه‌ها و جایی که رفت و آمد زیاد بوده، می‌رفتند و به پختن غذا برای رهگذران می‌پرداختند. اما پخت و پز به همین جا ختم نمی‌شود.

در خوزستان هم مثل خیلی از شهرها، پخت سمنوی نذری جزو آداب مهم نوروز است، به‌خصوص در شهرهای شوشتر، دزفول و بهبهان که مراسم مفصلی برای آن برگزار می‌شود. برای پخت سمنو ۱۰ تا ۱۵ روز پیش از سال نو جمعی از زنان و دختران همسایه و فامیل دور هم جمع ‌می‌شوند و سبزه‌ها را چرخ می‌کنند و بساط دیگ‌های سمنو را فراهم کرده و تا صبح بالای سر آن دعا می‌کنند؛ دعاهایی که به حضرت فاطمه (س) نسبت داده می‌شود، چون معتقدند در نهایت دست مبارک حضرت فاطمه (س) روی سمنو نقش می‌بندد و آن را شیرین می‌کند.

نان‌های مناسبتی و چهارده به در

پخت شیرینی به نام «نون شیرین» در میان مردم بختیاری‌نشین عرف است. در بهبهان هم نان تبدون برای عید نوروز تهیه می‌شود. کلوچه شکری و خرمایی هم مخصوص دزفولی‌هاست. جالب اینجاست که دزفولی‌ها علاوه بر روز سیزدهم فروردین، چهاردهمین روز نوروز را هم به گشت و گذار می‌پردازند. آن‌ها این روز را سیزده پس از اولین روز نوروز می‌دانند در واقع آن‌ها دو سیزده بدر را سپری می‌کنند که دومی همان چهارده به در است.

بازی‌های نوروزی

برپایی بازی‌های نوروزی هم یکی از سرگرمی‌های مردم بوده است؛ مثل تخم مرغ بازی که قبل از سال تحویل توسط جوانان انجام می‌شد. آن‌ها تخم مرغ‌های آب پز را بین یکدیگر تقسیم می‌کردند و به هم می‌کوبیدند تا هر کسی که تخم مرغش بشکند، بازنده و دیگری برند شود. تخم مرغی که همه را بشکند به «سرقطاری» معروف می‌شود.

مادر نوروز به خانه می‌آید

در استان هرمزگان، مردم قبل از آغاز سال نو در خانه‌های قدیمی خود، «کندوک» که از نخل خرما درست شده را در جایی که در آن نان نگهداری می‌شود، می‌گذاشتند تا خیر و برکت از خانه دور نشود. آن‌ها تا صبح به این نان دست نمی‌زنند. البته که هیچ‌کدام از اعضای خانواده نباید با شکم خالی شب سال تحویل را بگذرانند چون معتقدند که مادر نوروز به خانه می‌آید.

اهالی این استان معتقدند نوروز مادر دارد و به کسی که آن شب گرسنه باشد، در طول یک سال آینده روزی نمی‌دهد. همچنین اگر کسی باشد که لباس دوخته شده خود را تازه از خیاطی بگیرد، باید هم وزن آن لباس، خرما یا شکر یا برنج به عنوان صدقه به فقیر بدهد. اگر نوروز را برای تور قشم انتخاب کنید، ممکن است این سنت را هم در مکان‌های قدیمی‌تر ببینید.

رنگ‌آمیزی با خاکی سرخ رنگ به‌نام «گلگ» در نوروز مردم جنوب

جالب اینجاست که مردم جنوب در ایام نوروز با نوعی خاک سرخ که در زبان محلی گلگ می‌گویند، شاخ گاو و گوسفندان و خانه‌ها را رنگین می‌کنند، چون معتقد بوده‌اند که کره زمین روی شاخ گاوماهی قرار دارد و در روز آغازین نوروز، گاو ماهی برای رفع خستگی سالیانه، زمین را از یک شاخ خود بر شاخ دیگر جابه‌جا می‌کند. زنان با همین خاک سرخ وسط ابرو‌های خود درست مثل هندی‌ها خال می‌گذاشتند. برای زیباتر شدن خانه نیز از برگ درخت انبه و زیتون به خانه‌های خود می‌زدند تا کهنگی از خانه بیرون برود.

خیلی از این سنت‌ها از بین رفته‌اند، برخی از بوم‌گردی‌ها در مناطق جنوبی سعی دارند این آیین‌های نوروزی را احیا کنند. برخی از این مراسم نورزوی همچنین در قالب میراث ناملموس به ثبت رسیده‌اند.

سخن آخر

در این مطلب سعی بر آن بود تا به برخی از سنت‌ها و آداب و رسوم مردمان جنوب پرداخته شود تا دید آگاهانه‌تری را نسبت به مراسم گوناگونی که در قسمت‌های مختلف ایران و هنگام نوروز برگزار می‌شود، داشته باشیم. به این ترتیب اگر در نوروز، قصد سفر به مناطق جنوبی کشور را داشتید، می‌توانید خود به دنبال این مراسم بگردید و اگر کنجکاو شده‌اید، اطلاعات بیشتری را در رابطه با هر یک از آداب و رسومی که در گذشته وجود داشته یا همچنان هم ادامه پیدا کرده است، از بومیان هر منطقه به‌دست آورید. اگر به آیین‌های اقوام ایرانی در نوروز علاقمندید، مطلب رسوم مختلف نوروز بین اقوام مختلف ایرانی هم بخوانید.

تألیف: لست‌سکند