دریاچه نمک و دریاچه حوض سلطان قم دو دریاچه متفاوتند!

آیا تا‌به‌حال از دریاچه های نمک بازدید کرده‌اید؟ معمولا دریاچه های نمک در مناطق خشک و کویری قرار گرفته‌اند، امّا خبر دارید همین نزدیک تهران هم می‌توانید از یک دریاچه نمک بی‌نظیر دیدن کنید؟ دریاچه نمک قم و دریاچه حوض سلطان دریاچه‌های نمک اطراف تهران هستند که به‌دلیل زیبایی‌هایشان، سال‌هاست به‌عنوان جاهای دیدنی محبوبی به گردشگران معرفی می‌شوند. قم از جمله شهرهای ژئوتوریستی ایران است که می‌توانید جاذبه‌های فراوانی را در آن بیابید و این دریاچه‌ها در نزدیکی قم ارزش زیادی دارند.

در این متن از مجله لست سکند، به معرفی دریاچه نمک قم و دریاچه حوض سلطان و ویژگی‌هایشان پرداخته‌ایم. معمولا این دو دریاچه با هم اشتباه گرفته می‌شوند و بعضی فکر می‌کنند یکی هستند! پس اگر می‌خواهید بدانید این دو دریاچه هر کدام چه ویژگی‌هایی دارند، با ما همراه باشید.

معرفی دریاچه نمک قم

دریاچه نمک قم در واقع بخشی از کویر مرکزی ایران است که قسمتی از یک دریاچه باستانی را تشکیل می‌دهد و نام‌های دیگری مثل: «دریاچه نمک کاشان»، «دریاچه نمک قم»، «دریاچه قم» و «دریاچه آران» از جمله نام‌های دیگر آن هستند. این دریاچه در ارتفاع 790 متری از سطح دریا قرار گرفته و مجموعه کاملی از مواد معدنی مهم و باارزشی هم در این دریاچه وجود دارند.

آب این دریاچه بسیار شور است و در تابستان قطعات نمک روی آن شناور هستند. نمک دریاچه قم هم نتیجه ورود شورآب رودهای چندین هزارساله مانند: قمرود، قره‌سو، مسیله شور، جاجرود، کرج و سیلاب‌ها است که خاک شور و نمک منطقه را در خود حل و حمل می‌کنند. پس از تبخیر شدن، نمک در دریاچه انباشته می‌شود.

موقعیت دقیق دریاچه نمک قم روی نقشه

دریاچه نمک قم چگونه شکل گرفت؟

دریاچه نمک قم در یک فرونشست کم‌ژرفای زمین‌ساختی تشکیل شده است و در اطراف آن هم گسل‌های مختلف اصلی و فرعی قرار دارند که از میان این گسل‌ها می‌توانیم به: مرنجاب، راوند، سیاه‌کوه، دوازده امام و... اشاره کنیم. با توجه به وسعت دریاچه نمک قم در گذشته، باید بدانید که حوض سلطان و حوض مره هم زمانی جزوی از آن بوده‌اند، اما به مرور جدا می‌شوند. در ادامه و در بخش حوض سلطان و حوض مره، توضیحات آن‌ها را آورده‌ایم.

اندازه دریاچه نمک قم چقدر است؟

بر اساس مطالعات زمین‌شناختی، وسعت این دریاچه در آخرین دوره از دوران سوم زمین‌شناسی بیشتر هم بوده است، اما امروزه طول آن بین 80 تا 90 کیلومتر و عرض آن هم حدود 30 کیلومتر است. نکته حائز اهمیتی که در رابطه با وسعت و مساحت دریاچه نمک قم می‌توانیم به آن اشاره کنیم، این است که برای این دریاچه نمی‌توانیم مساحت کاملا مشخص و دقیقی را عنوان کنیم، دلیل آن هم تغییر مساحت و وسعت آن با توجه به بارندگی و دمای هواست.

دریاچه نمک قم کجاست و مسیر آن چگونه است؟

دریاچه نمک در 62 کیلومتری قم و 85 کیلومتری جنوب تهران قرار گرفته است و در حد فاصل سه استان قم، سمنان و اصفهان واقع شده است. البته باید بگوییم که فاصله مرکز تهران تا مرکز دریاچه نمک تقریبا چیزی معادل 140 کیلومتر است. مسیر دسترسی به دریاچه نمک قم، خیلی مسیر ساده و روانی نیست و هر اتومبیلی هم نمی‌تواند این راه را بپیماید و معمولا کسانی که همراه تور کویر مرنجاب می‌روند، از این دریاچه هم بازدید می‌کنند.

کویر مرنجاب یکی از کویرهای نزدیک تهران است که دریاچه نمک قم هم در نزدیکی آن و تقریبا در نزدیکی کاروانسرای شاه عباسی قرار دارد، این فاصله کم باعث می‌شود که افراد از این دریاچه هم دیدن کنند، معمولا گردشگرانی به این جاذبه‌ها سر می‌زنند که با اتومبیل‌های آفرود سفر می‌کنند. بهتر است که هنگام سفر به این محدوده، تجهیزات مناسب کویر را هم با خودتان همراه داشته باشید.

کویرهای نزدیک تهران کدامند؟

ویژگی دریاچه نمک قم چیست؟

دریاچه نمک قم دو چهره جذاب دارد. وسعت و شکل دریاچه متناسب با ورود آب و میزان بارندگی آن در فصول مختلف سال متفاوت است. بنابراین در مواقع بارندگی و ذوب برف‌های ارتفاعات زاگرس، دریاچه‌ای نسبتا خنک و پر از آب شور را می‌بینیم. بعدها که هوا گرم‌تر می‌شود، آب دریاچه تبخیر شده و طلاهای سفید پنهان شده نمایان می‌شوند.

این منطقه منحصر به فرد از نظر علوم زیست‌شناسى، بوم شناسى، دیرینه‌شناسى، آب وهوا و اقلیم، بسیار اهمیت دارد. تپه‌های اشتغال‌زا و تفرجگاهى دریاچه نمک قم نیز توانمند هستند و به‌عنوان یکى از چشم‌اندازهاى توسعه استان قم مطرح هستند.

جالب است بدانید که به علت اختلاف دمای فاحشی که بین روز و شب وجود دارد، هوازدگی ایجاد می‌شود و سنگ‌های اینجا به‌مرور ترک می‌خورند و شکسته می‌شوند، سپس به سنگ‌ریزه‌ها و شن تبدیل می‌شوند. دریاچه نمک فقط در ماه‌های زمستان آب دارد. در فصول گرم سال بستر دریاچه به حالت یک پوسته نمک جلب توجه می‌کند.

جاهای دیدنی دریاچه نمک قم

حیات وحش دریاچه نمک قم بسیار منحصربه‌فرد و دیدنی است. هوبره، انواع کبوتر، پرندگان مهاجر نظیر غاز خاکستری، آنقوت، لک لک، انواع عقاب و بسیاری پرنده غیربومی دیگر از دیدنی ترین‌های حیات وحش قم هستند. پستانداران هم در خاک شور منطقه زندگی می‌کنند. جانورانی از قبیل خرگوش، موش صحرایی، روباه و حتی آهو، در شورزارهای اطراف دیده شده‌اند.

در میان خزندگان منطقه حضور مارها و سوسمارها که در کنترل بیولوژیک آفات نقش دارند، بارز است. انواع عنکبوت، رتیل، موریانه و مورچه‌های کمیاب در اطراف دریاچه گسترده هستند.

مزایای دریاچه نمک قم برای رشد شهری

برداشت نمک از دریاچه، اوایل تابستان شروع می‌شود، زیرا لایه نمک فراوانی در منطقه جنوبی دریاچه وجود دارد. در تکمیل این مورد باید اشاره کنیم که زمین‌های اطراف این تالاب، باتلاقی و پوشیده از لجن‌های حاوی مواد معدنی مثل سدیم کلراید، سدیم سولفات، منیزیم کلراید، منیزیم سولفات و... هستند. دریاچه نمک قم، در واقع مهم‌ترین معدن استان قم است، عناصر فلزی بسیار با ارزشی در این دریاچه وجود دارند و بیش از تقریبا 27 ماده معدنی درون آن وجود دارند که بسیار باارزشند.

تابه‌حال و طی تحقیقات زمین شناختی، سه ماده معدنی به نام‌های منیزیا، هالیت و سیلویت در این دریاچه شناسایی شده‌اند که ذخایر آن‌ها به ترتیب 32 میلیون تن، 200 میلیون تن و 4.5 میلیون تن برآورد شده است. از این مواد معدنی در صنایع کشاورزی، فولاد و آلومینیوم استفاده می‌شود.

با وجود اهمیت تالاب‌های اطراف استان قم، ذخایر آبی تالاب‌ها به‌دلیل زهکشی یا کم‌بارشی و همچنین چرای بی‌رویه دام، خشک شده‌اند که منجر به ناپدید شدن کامل گونه‌های گیاهی و فرسایش شدید خاک شده است، به‌طوری که در حال حاضر تالاب‌ها به کانون‌های ریزگرد تبدیل شده‌اند.

معرفی دریاچه حوض سلطان

یک فرورفتگی نامتقارن و وسیع را تصور کنید که دو چاله جدا از هم آن را تشکیل داده باشند، حوض سلطان در واقع به همین فرم است، اما در اصل یکی از این چاله‌ها، «دریاچه حوض سلطان» است و دیگری «دریاچه حوض مره» نام دارد، ولی از حوض مره، کمتر نام می‌برند. بر اساس منابع تاریخی، دریاچه حوض سلطان در نتیجه ساخت جاده تهران‌قم در اواخر قرن 19 میلادی شکل گرفته است و پیش از آن از بین رفته بوده. در قسمت تاریخچه که در ادامه آورده‌ایم، می‌توانید اطلاعات بیشتری را در این باره به‌دست آورید.

موقعیت دقیق حوض سلطان روی نقشه

دریاچه حوض سلطان چگونه شکل گرفت؟

بر اساس یافته‌های تاریخی، حوض سلطان تا پیش از تاریخ 1300 قمری / 1883 میلادی، وجود نداشته و راهی که بین تهران و قم بوده، از این محل عبور می‌کرده است. اما در همان سال‌ها، فردی به نام «امین‌السلطان» که ملک‌های فراوان و متعددی در همان محدوده داشته است، تصمیم می‌گیرد که برای رونق بازار و ملک‌های خود، مسیر عبوری تهران به قم را به شکلی تغییر دهد که به نفع خودش باشد. به همین منظور، به دستور او، سدی را که در همان حوالی و روی رود شور بوده، می‌شکنند و آبی که پشت آن قرار داشته، این مسیر را فرا می‌گیرد. این کار، به مرور باعث پر شدن چاله‌های حوض سلطان و حوض مره می‌شود.

در رابطه با نام‌گذاری دریاچه حوض سلطان هم باید بگوییم که عبارت «حوض سلطان» از کاروانسرا و آب‌انباری با همین نام گرفته شده است که احتمال می‌رود آن‌ها هم از ابنیه زمان سلطان سنجر سلجوقی باشند. گفتنی است که قبل از تغییر مسیر راه تهران‌قم، از همین بنا برای استراحت و سکونت کردن در بین مسیر استفاده می‌کردند و در زمان صفویه و قاجاریه هم آن را مرمت می‌کنند، اما مسیر مذکور، متروک باقی می‌ماند.

دریاچه حوض سلطان چقدر است؟

مساحت و شکل دریاچه متناسب با بارندگی، در فصول مختلف سال تغییر می‌کند و این مورد هم مشابه حالتی است که دریاچه نمک قم دارد. در مواقع کم‌بارانی و خشکی، حتی می‌توانید از روی این دریاچه عبور کنید. آثار و شواهد موجود در جنوب این دریاچه، نشان می‌دهد که کرانه امروزی در مقایسه با زمان گذشته، در سطح پایین‌تری قرار دارد. ولی با وجود اینکه وسعت دریاچه حوض سلطان نسبت به گذشته کمتر شده، همچنان بزرگ‌ترین حوضچه آب شور در ایران به حساب می‌آید.

ویژگی‌های دریاچه حوض سلطان

همان طور که گفتیم، دریاچه حوض سلطان در واقع تشکیل شده از دو چاله است که یکی از آن‌ها حوض سلطان است و دیگری حوض مره است، اما نحوه پر شدن آن‌ها هم جالب توجه است که در ادامه به آن می‌پردازیم.

ریزاب‌هایی که به دریاچه حوض سلطان می‌ریزند، به این صورت هستند که ابتدا حوض سلطان را پر می‌کنند، سپس توسط مسیل‌ها به حوض مره وارد می‌شوند و آن را هم پر می‌کنند. بعد از اینکه هر دوی آن‌ها کامل شدند هم آب مسیر خود را به‌وسیله مسیل‌های متصل به رود شور ادامه می‌دهد و به دریای نمک می‌رسد.

از ویژگی‌های بسیار جذابی که برای دریاچه حوض سلطان می‌توانیم عنوان کنیم، رنگ آن است. نوعی جلبک در این دریاچه وجود دارد که برخی از مواقع سال، مقدار آن‌ها بیش از حد می‌شوند. این مورد باعث می‌شود که رنگ دریاچه حوض سلطان قرمز رنگ شود که جذابیت آن را هم دو چندان می‌کند. در پاییز سال 1399 این اتفاق افتاد و بسیاری از افراد را به سمت خود کشاند.

نکته جالبی که درباره خاک منطقه وجود دارد، ویژگی آن از نظر شوری است. این خاک دوایر متحدالمرکزى در محدوده مرکز دریاچه تشکیل می‏‌دهد که میزان شورى از مرکز به طرف بیرون به تدریج کاهش پیدا می‌کند. همچنین نوع گیاهان منطقه از نظر خواص دارویى، مواد مؤثر و سایر کاربردها بسیار غنی است. با توجه به اهمیت حفاظت و حیات تالاب حوض سلطان از تعرض سودجویان و ناآگاهان محیط زیست و ترمیم خسارات وارد شده به پوشش گیاهى، این منطقه در سال 1388 به مدت پنج سال به عنوان منطقه شکار ممنوع معرفی شد.

در مواقع پرآبی سطح دریاچه گسترش می‌یابد و آب آن اراضی پست و شوره زار باتلاقی اطراف را پر می‌کند. رودهای متعددی هم به این دریاچه وارد می‌شوند که بیشترشان آب شور دارند و از اراضی شوره زار و نمکی اطراف عبور می‌کنند.

دسترسی و مسیر دریاچه حوض سلطان

برای رسیدن به دریاچه حوض سلطان، دو راه دسترسی وجود دارد که استفاده از آن‌ها بستگی به این دارد که در چه مسیری قرار دارید، اگر می‌خواهید از تهران به سمت دریاچه حوض سلطان بروید، باید حدود 70 کیلومتر را طی کنید. پس از طی کردن این مسیر، یک تابلوی گردشگری می‌بینید که باید از زیرگذر همان سمت به طرف دیگر اتوبان حرکت کنید. در اینجا مسیری وجود دارد که به سمت روستای چشمه شور می‌رود. این مسیر را که ادامه دهید، به دریاچه حوض سلطان می‌رسید.

راه دیگر برای کسانی است که می‌خواهند از سمت قم به سمت دریاچه حوض سلطان بروند؛ این افراد هم برای اینکه خود را به آنجا برسانند، ابتدا باید مجتمع مهتاب را بگذرانند، سپس تپه‌ای را خواهند دید که با رد کردن آن، دریاچه حوض سلطان نمایان می‌شود. پس از اینکه تپه اول را رد کردید، به تپه دوم می‌رسید که در کنار یک جاده خاکی وجود دارد که به سمت دریاچه می‌رود و مسیر اصلی معدن نمک است. برای اینکه راه را بهتر پیدا کنید، در این حوالی تابلویی می‌بینید که فاصله 95 کیلومتری تا تهران را نشان می‌دهد. البته باید بدانید که از مرکز تهران تا دریاچه حوض سلطان حدودا 120 کیلومتر فاصله با اتومبیل باید طی شود که تقریبا دو ساعت زمان می‌برد.

توجه کنید که اگر می‌خواهید با اتومبیل شخصی مسیر موجود تا دریاچه را طی کنید، باید حواستان باشد که نمی‌توانید با هر اتومبیلی خود را به انتهای آن برسانید. نکته دیگر این است که در برخی از قسمت‌های زمین، باتلاق وجود دارد و خطر گیر کردن اتومبیل شما هم در آن‌ها هست، پس با کسب اطلاعات قبلی مسیر خود را بپیمایید.

معضلاتی که برای این دریاچه‌ها وجود دارد

• در گذشته آب این دریاچه‌ها از رودهای مختلفی مثل کرج، جاجرود، شور، قمرود و... تامین می‌شد، اما با گذشت زمان، روی برخی از این رودها، سد احداث کردند، این امر برای محیط زیست این دریاچه‌ها امر مثبتی نیست و به‌مرور احیای دریاچه‌ها را سخت می‌کند.

• معضل دیگر، خشک شدن آن‌ها است که سبب ایجاد طوفان‌های شنی و پراکنده شدن گرد و غبار می‌شود. این موارد می‌تواند روی زندگی بسیاری از مردم (حدود 25 درصد جمعیت ایران) تاثیر منفی بگذارد.

• مورد دیگری که می‌تواند خطر آفرین باشد، راه افتادن شورابه‌هایی است که به زمین‌های کشاورزی اطراف می‌روند و کشت آن‌ها را تحت تاثیر قرار می‌دهند و ممکن است که در طی زمان سبب غیر قابل کشت شدن آن‌ها شوند.

سخن آخر

کشور ما سرشار از معادن مهم و تاثیرگذار است که اگر در نگهداری آن‌ها بی‌توجه باشیم خشک خواهند شد. تالاب ورامین یکی دیگر از این تالاب ها است که در شرف خشک شدن قرار دارد. با خواندن مطالبی که بیان شد گوشه‌ای از اهمیت این جاذبه‌های طبیعی را شناختیم. تلاش کنیم تا یادگار باستانی طبیعت را از دست ندهیم و در حفظ تالاب‌ها کوشا باشیم.

تالیف: تیم نویسندگان لست سکند