موسیقی جنوبی؛ راز آلود، شاد و غمگین با پوست و استخوان

موسیقی جنوب ایران جزو موسیقی فولکلوریک یا نواحی است که یکی از مهمترین شاخصه‌های آن، غنی و شاد بودن آن است. موسیقی جنوبی هم مثل موسیقی سایر نواحی ایران ویژگی‌های منحصر به‌فرد خودش را دارد. در این متن می‌خواهیم از شگفتی‌های موسیقی جنوبی بگوییم و شما را با این سبک موسیقی بیشتر آشنا کنیم. تا به حال متوجه ویژگی‌های حیرت‌انگیز موسیقی جنوبی و سازهای جنوبی شده‌اید؟

موسیقی جنوبی در سرتاسر شهرهای جنوبی مثل شمال کشور، زندگی مردم را تحت تأثیر قرار داده است؛ تا جایی که کارآواهای مختلفی نیز وجود دارد؛ به این معنی که افراد در طول زندگی روزمره خود برای هر کاری یک آوا یا موسیقی هم داشته‌اند.به عنوان مثال، وقتی می‌خواستند به دریا بروند، برای صید، برای خداحافظی از خانواده یا حتی برای بادبان بالا بردن در لنج‌ها یک نوع ریتم و موسیقی وجود داشته است. (همانطور که در راهنمای سفر به کیش به آن اشاره کردیم)

یکی از این موسیقی‌ها به نام نیمه است که صیادان روی لنج هنگام صید می‌خوانند و ریتمی برای جلوگیری از خستگی در هنگام صیادی دارد که هم شادی آفرین است و هم سنتی. نیمه، از قدیم به جا مانده و هنوز هم اجرا می‌شود. نیمه هم یکی از این کارآواهاست. به غیر از این موارد برخی دیگر از ویژگی‌های موسیقی جنوبی در ادامه مطلب عنوان شده است که در صورت تمایل می‌توانید به مطالعه آن‌ها بپردازید. از این نوع موسیقی هنگام کار و صیادی میان مردم جنوب، بسیار زیاد وجود داشته است؛ از جمله مردم بندر کنگ که بیشترشان صیاد بوده و روی دریا کار می کرده‌اند.

اکنون خیلی از شهرهای کشورهای خارجی روی موسیقی خود به عنوان جاذبه گردشگری کار کرده‌اند به نحوی که وقتی کسی به شهری می‌رود برای آشنایی با موسیقی آن کشور، می‌تواند به مراکزی که موسیقی محلی آنجا را معرفی می‌کنند، سری بزند. اما ایران هنوز در این زمینه فعالیتی نداشته است.

این درحالی است که جنوب ایران ظرفیت بسیار زیادی در این زمینه دارد و حتی کنکاش در موسیقی جنوب ایران از ریتم‌ها و آلات موسیقی گرفته تا حتی موسیقیدان‌ها و خواننده‌هایش، داستان‌های جالبی دارند که برای هر گردشگری جالب توجه است.

موسیقی پر حرارت در شهرهای جنوب

در شهرهای جنوبی ایران، ریتم موسیقی با حرارت و پر شور اجرا می‌شود. بسیاری از این ریتم‌ها از کشورهای آفریقایی و هندی وارد حوزه موسیقی جنوب شده است، مانند موسیقی بندرعباس و استان هرمزگان که به دلیل وجود مهاجرانی از کشورهای آفریقایی و هندی و سومالیایی، می‌توان رد موسیقی این کشورها را در آن‌ها دید. اگر با تور جنوب سفر کردید، شنیدن موسیقی‌های محلی را از دست ندهید.

اما ایرانی‌ها هم در ابداع سازهای موسیقی و ریتم‌ها، هنر کمی نداشته‌اند؛ نی انبان، عود، سرنا، دهل، قلم جفتی و … موسیقی جنوب ایران را می‌سازند که معمولاً موسیقی پر شور و حرارتی را دارند. در کنارش با آلات موسیقی مانند سنج و دمام، موسیقی غم‌انگیزی در استان‌های خوزستان، بوشهر و هرمزگان می‌نوازند که ریتم آرام اما بسیار حزن‌انگیزی دارند. (مانند شروه؛ نوعی دوبیتی خوانی و آوازی غمگین دشتستانی که به زبان محلی اجرا می‌شود یا لالایی مادرانه زنان بوشهری که در دنیا نیز شناخته شده است. این‌ها جزو همین نواهای غمگین هستند).

رایج ترین شکل‌های موسیقی جنوبی

یزله و سیالو دوتا از رایج‌ترین اشکال موسیقی جنوبی هستند که یزله عبارت است از موسیقی گروهی که توسط خوانندگان مبتدی اجرا می‌شد و غالبا با دست زدن همراه می‌شود.

سبالو هم آوازی است که عده‌ای خواننده به صورت دایره‌ای کنار هم می‌نشینند و همزمان با خواندن آواز، شانه‌های خود را با ریتمی مبتنی بر آهنگ، به چپ و راست تکان می‌دهند. 

موسیقی جنوبی، سازی برگرفته از اقلیم جنوب

 از زمان‌های دور تا کنون موسیقی جنوبی ایران الهام گرفته از اقلیم گرم و  پرحرارت مناطق جنوبی بوده که این ویژگی را به آسانی می‌توان حس کرد. در این نوع موسیقی که ریتم شادی دارد در استان‌های بوشهر و خوزستان بیشتر به وسیله نی انبان و در استان هرمزگان به وسیله عود و تا حدودی نی‌انبـان اسـتفاده می‌شد.

مردم خطه جنوب کشور از سازهایی برای موسیقی خود استفاده می‌کنند که شاید تنها مخصوص این بخش از کشور است؛ مانند نی جفته که به آن نی جفتی، دونای یا دویانی هم می‌گویند. این ساز از استخوان پاهای پرنده ای به نام دال ساخته شده که در کنار هم قرار می‌گیرند و از آن برای مراسم شادی استفاده می‌شود. یکی از معروف‌ترین نی جفتی نوازان جنوبی ایران، قنبر راستگو است که به عنوان پیشکسوت موسیقی شناخته می‌شود و به عنوان گنجینه زنده بشری نیز به ثبت رسیده است.

معنای زندگی با موسیقی

با اینکه این موسیقی‌ها در زندگی مردم رخنه کرده، اما برخی از آیین‌های مردم جنوب کشور بدون موسیقی، بی‌معناست. یکی از این آیین‌ها که بسیار معروف است و با موسیقی جنوبی عجیبن شده، مربوط به مراسم زار است. مراسمی درمانی که برای خارج کردن جن از بدن افراد بیمار بنا به باور مردم محلی اجرا می‌شود. مراسمی که در آن افرادی به نام مامازار یا بابازار هدایت موسیقی اجرا شده در آن را به عهده می‌گیرند، این افراد تبحری در اجرای موسیقی یا دانش موسیقایی ندارند اما خوب می‌دانند که چطور آن را اجرا کنند. ریتم‌ها را چطور به دنبال هم بیاورند و با سازهایی از جمله تنبوره و سازهای کوبه‌ای مراسم را با موسیقی آغاز و با موسیقی به پایان ببرند. موسیقی زار در واقع یکی از پر رمز و رازترین موسیقی‌ها و نواهایی است که در میان مردم قشم و هرمزگان می‌نوازند. چون برخی از آواهای آن جنبه درمانی و راز دارد.

سازی برای معالجه بیماری

ساز دیگر مخصوص جنوبی‌ها، قیچَک یا غیژک است؛ این ساز مانند کمانچه با آرشه نواخته می‌شود. جنس کاسه آن از چوب گردو یا توت بوده و سیم‌های آن فلزی هستند.

از این ساز در استان سیستان و بلوچستان و مناطقی از کرمان و هرمزگان استفاده می‌شود. این ساز هم به باور برخی از اهالی قدیمی، برای معالجه امراض به کار می‌بردند، اما این موسیقی تنها مختص به ایران نیست بلکه در شمال افغانستان نیز به دلیل اشتراکات فرهنگی بین دو کشور، از قیچک استفاده می‌شود. از نوازندگان این ساز می‌توان به دین محمد زنگشاهی اشاره کرد که در زمینه نواختن قیچک در ایران بسیار مشهور است.

سازی حیرت‌انگیز با پوست بز

نی انبان هم یکی از آلات موسیقی جنوبی‌هاست که در واقع مشکی است که از پوست بز تهی می‌شود و به نوازنده، این امکان را می‌دهد تا هوای مورد نیاز را برای نواختن در کیسه ذخیره کند. این پوست را دباغی می‌کنند و ۶ خروجی برای آن می‌گذارند تا بتوانند با آن بنوازند. این ساز هم یکی از پر طرفدارترین سازهای جنوب به خصوص در منطقه بوشهر است. از هنرمندان بنام نی‌انبان، محسن شریفیان است.

سخن آخر

در واقع زندگی مردمان جنوب کشور از خطه چابهار تا خوزستان با موسیقی عجین شده است. هنرمندانش آلات موسیقی قدیمی را همچنان حفظ کرده‌اند و گاهی به آن تغییراتی داده‌اند که جالب توجه شده با این وجود همچنان سنت قدیمی ساخت سازهای قدیمی و نواختن آن میان پیر و جوان ادامه دارد.

شما آواهای حیرت‌انگیز این سازها را شنیده‌اید؟ کدام ساز بیش از همه برایتان عجیب و جالب بوده؟

تألیف: تیم نویسندگان لست سکند