قلعه‌های پرتغالی که در جنوب ایران و نواحی خلیج فارس دیده می‌شوند، یکی از جالب و عجیب‌ترین قلعه‌های ایران هستند که پرتغالی‌ها برای استعمار در ایران و تجارت دریایی، آنها را ایجاد کردند تا در مدت زمان اقامت خود در خاک ایران، بتوانند در مقابل شورش‌های احتمالی ایرانیان از خود مراقبت کنند. این قلعه‌ها، کاربرد چند منظوره داشته‌اند و تنها برای دفاع از حملات ایجاد نشده بودند. در ادامه درباره این موضوع، مطالبی ارائه شده است. اما پیش از آن، نکته حائز اهمیت، پرداختن به تاریخ و شجره پرهیاهویی است که باید به آن پی ببریم. آگاهی از سرگذشت قلعه پرتغالی‌ها به ما کمک می‌کند از ارزش واقعی این میراث فرنگی و خونین، درک بهتری داشته باشیم.
تاریخ قلعه‌های پرتغالی و جنگ ایران و پرتغال
پیش از هرکس و هرچیزی باید به آلفونسو دِ آلبوکرکه (Afonso de Albuquerque) اشاره داشت. یکی از مهم‌ترین شخصیت‌هایی که نام خود را تا ابد با قلعه پرتغالی‌ها گره زد. آلبوکرکه نجیب‌زاده، فرمانده و کاشفی بود که از جانب مانوئل اول، پادشاه وقت اسپانیا به نخستین دوک پرتغالی تبدیل شد که متعلّق به خانواده سلطنتی نبود. از اآلفونسو به عنوان یک نابغه جنگی یاد میشد که استراتژی‌های موفقیت‌آمیز بسیاری را برای کشورگشایی و گسترش قدرت استعماری کشورش پیاده می‌کند. او بر این باور بود که پرتغال باید بر مهم‌ترین گذرگاه‌های آبی مشرق تسلط داشته باشد و از این رو، شروع به فتح و استعمارگری در نواحی بسیاری چون شبه جزیره ماکائو چین، نواحی خلیج فارس ایران و هند کرد. او اعتقاد داشت هرکسی بر 3 منطقه خلیج‌فارس، عدن و مالاگا تسلط داشته باشد، بر تجارت تمامی جهان حاکم خواهد شد.
بنابراین علاوه بر ایران، رد استعمارگری‌های او در کشورهای دیگری نیز یافت می‌شوند. اما چه شد که قلعه‌های تاریخی او در ایران بنا شد و حکومت ایران را بالغ بر یک قرن تحت استعمار خود درآورد؟ اگر با تور جنوب همراه شوید، این قلعه‌ها را در جاهای مختلفش می‌بینید.
همانطور که در تاریخ کیش هم اشاره کوچکی کردیم، در سال 1507 میلادی، البوکرکه با 7 کشتی جنگی و 500 رزمنده به جزیره هرمز حمله کرد و خاک آنجا را به تصرف خود درآورد. در آن زمان ایران توسط حکومت صفویان اداره میشد و تنها 5 سال از حکومت جدیدی که شاه اسماعیل ختایی تاسیس کرده بود می‌گذشت (حکومت صفویه از سال 1502 میلادی شکل گرفت). آن‌هم در شرایطی که پیش از او ایران حدود 900 سال توسط حکومت‌های متعددی اداره میشد و یکپارچگی در کشور رنگ باخته بود. بنابراین در سال 1507 میلادی که آلبوکرکه موفق به فتح مناقطی از جنوب ایران شد، شاه اسماعیل شرایط لازم و کافی را برای مقابله با وی نداشت، به ویژه اینکه در آن زمان ایران صاحب نیروی دریایی نبود و عملا راهی برای توقف آلبوکرکه نیز وجود نداشت. پرتغال با فتح بخش‌هایی از چین و هند، در قرن 16 میلادی به عنوان بزرگ‌ترین امپراطوری جهان شناخته میشد.
پس از رنسانس، پرتغال به نخستین کشور اروپایی تبدیل شده بود که مناطقی از هند و ایران را به استعمار گرفته بود. طی 30 سال نخست، پرتغالی‌ها قلعه‌های بسیاری در جنوب ایران ایجاد کردند که مقر اصلی استعمار آنها محسوب میشد. پرتغالی‌ها از طریق خلیج‌فارس که در آن زمان به عنوان یک شاهراه شناخته میشد، بدون هیچ محدودیتی تجارت کردند و این غارت را تا سال 1622 ادامه دادند.
سرانجام 115 سال گذشت، تاج فرمانروایی از 5 شاه صفوی چرخید تا نوبت به شاه عباس یکم رسید؛ پادشاهی که مالک قوی‌ترین ارتش ایران در تمامی دودمان صفویان بود. وی با انتصاب امام قلی خان گرجی (حاکم فارس) به عنوان فرمانده نبرد با پرتغالی‌ها و با کمک 4 کشتی انگلیسی، آماده نابودی سلطه پرتغال در ایران شد و طی نبردی سخت، موفق به فتح بندر گمبرون، جنوب ایران و البته جزیره هرمز شد. پس از این اقدام قابل تقدیر شاه عباس، بومیان جنوب ایران نام بندر گمبرون (واژه‌ای پرتغالی به معنای خرچنگ) را به بندرِ عباس تغییر دادند.
قلعه پرتغالی‌ها؛ یادگاری از روزهای سخت
اکنون که نگاهی اجمالی بر سرگذشت ایران و پرتغال در قرن شانزدهم داشتیم، نوبت به مهم‌ترین میراثی می‌رسد که از آن روزها باقی مانده است. همانطور که متوجه شدید، روی صحبت ما با یک قلعه به خصوص، در منطقه‌ای ویژه نیست. طی آن بازه 115 ساله، پرتغالی‌ها قلعه‌های متعددی در مناطق جنوبی ایران ساختند که امروزه غالب آنها به دلیل فرسودگی، زلزله و البته فقدان تدابیر لازم برای مرمت، به خرابه تبدیل شده‌اند و در تور ایرانگردی می‌توانید آنها را ببینید. این قلعه‌ها را می‌توان در چابهار، بندر قشم، جزیره هرمز، بندر کنگ و سایر مناطق حاشیه خلیج فارس ملاحظه کرد. در این میان، قلعه‌های پرتغالی استان هرمزگان از بقیه آنها مهم‌ترند. در استان هرمزگان، در شرق جزیره قشم، یک قلعه نسبتا کوچک وجود دارد که وظیفه پشتیبانی از قلعه جزیره هرمز را برعهده داشته و در آن آب شرب، انبار مهمات و ... نگهداری می‌شده است. این قلعه طوری ساخته شده است که کم‌ترین فاصله ممکن را از جزیره قشم به قلعه هرمز داشته باشد.
قلعه پرتغالی هرمز که در ضلع شمالی جزیره هرمز ساخته شده، بنایی 2 هکتاری دارد که در آن آب‌انبار، کلیسا، زمین توپخانه بزرگ، سربازخانه و... دیده میشود. این قلعه را می‌توان یکی مهم‌ترین پایگاه‌های پرتغالی‌ها به حساب آورد که امتیاز ویژه‌ای برایشان در منطقه ایجاد کرده بود. دیوارهای قلعه هرمز به صورت 4 ضلعی نامساوی ساخته شده و ارتفاع آن در محل‌هایی که جهت دیدبانی ایجاد شده بود به 13 متر می‌رسد. به طور کلی، اگر قصد بازدید از این میراث فرهنگی را دارید، قلعه پرتغالی جزیره هرمز را از دست ندهید.
تالیف: لست سکند
