آن زمان که برج آزادی و میلادی در کار نبود، ساختمان 5 طبقه شمس‌العماره به عنوان بلندترین عمارت، نماد تهران محسوب میشد. مخصوصا اینکه در دل ارگ سلطنتی قرار داشت و نقش مهمی ایفا می‌کرد. البته با اینکه الان تهران شهر برج و ساختمان‌های بلند است، همچنان ساختمان 5 طبقه شمس‌العماره با معماری بی‌نظیرش به چشم می‌آید. بدون شک اگر گذرتان به خیابان ناصر خسرو بیوفتد، سرتان را به سمت آن برمی‌گردانید. در این مطلب می‌خواهیم نگاهی به این ساختمان مهم قاجاری بیندازیم و بخشی از علل اهمیّت آن را بررسی کنیم.
ماجرای ساخت شمس‌العماره
ناصرالدین شاه دستور ساخت شمس‌العماره را می‌دهد و طرح و نقشه آن را دوستعلی‌خان معیرالممالک (خزانه‌دار پادشاه) اجرا می‌کند. عمارت شمس‌العماره به عنوان بلندترین ساختمان تهران، قرار بود هم مکانی برای پذیرش مهمانان خاص پادشاه باشد و هم نمای کاملی از تهران برای پادشاه فراهم کند. مخصوصا اینکه بنا در میان باغ گلستان و ارگ سلطنتی قرار داشت و چشم‌انداز زیبایی از بالا داشت. می‌گویند علت نامیدنش به عمارت خورشید یا شمس العماره هم همین درخشش و متفاوت بودنش از عمارت‌های دیگر بود.
کار ساخت و ساز این بنای پر تزیین و زیبا، دو سال طول کشید. شمس العماره هم شکل و شمایل غربی داشت و هم تزییناتش رنگ و بوی هنر شرقی و ایرانی را تداعی می‌کرد. امّا به هر حال از آن به عنوان بنای مدرن در ایران یاد می‌کنند. بعد از سفرهای ناصرالدین شاه به فرنگ، چنین عمارات و بناهای غربی در تهران افزایش یافت، امّا ساخت شمس العماره، پیش از سفرهای پرشمار فرنگ پادشاه بود.
می‌گویند این عمارت با هزینه شخصی دوستعلی خان به مبلغ 40 هزار تومان ساخته شده است و زمین‌های اطرافش هم که این ساختمان بلند بر آنها مشرف است، خریداری شده است. گر چه روایتی هم گفته شده از ملایی که معتقد بوده زمین‌های اطراف را به زور خریده‌اند و قصبی است، بنابراین موقع رد شدن از آن منطقه، بر کول کسی دیگر سوار میشده تا پایش را روی زمین‌های قصبی نگذارد!
پس از ساخت شمس‌العماره بسیار مورد توجه واقع شد و حتّی می‌گویند اولین تلگراف از شمس العماره زده شده، امّا بعد از ناصرالدین شاه اهمیتش را از دست داد و دیگر خیلی استفاده نمی‌شد. بنابراین دوران اوج و طلایی این عمارت، به همان عصر ناصری محدود ماند.
هدیه ملکه ویکتوریا به ناصرالدین شاه
پادشاهان قاجار سفرهایی به فرنگ داشتند و در این سفرها هدیه‌هایی از پادشاهان ممالک دریافت می‌کردند. اگر سری به موزه ظروف در انتهای کاخ اصلی گلستان زده باشید، تعدادی از هدایای پادشاهان مشهور کشورهای مختلف به پادشاهان قاجار را می‌بینید. امّا ناصرالدین شاه علاقه وافری به ساعت داشت و معمولا ساعت هدیه می‌گرفت. به همین دلیل هم ملکه ویکتوریا به شاه قاجار ساعتی هدیه داد که بر بالای عمارت شمس العماره نصب شد.
این ساعت اولین ساعت عمومی بود که نصب میشد و مردم فعالیت خود را با آن تنظیم می‌کردند. گفته شده صدای ساعت به اندازه‌ای بلند بود که وقتی ناصرالدین شاه دستور داد صدای آن را کم کنند، نابلدان ساعت را خراب کردند و دیگر صدایش خاموش شد. امّا ساعت همچنان کار می‌کرد. با پایان یافتن حکومت قاجاری‌ها از سال 1304 ساعت به خوابی طولانی فرورفت و روی ساعت 6:10 متوقف ماند. این خواب 90 سالی طول کشید تا همین چند سال پیش چندین بار برای تعمیرش تلاش کردند تا در نهایت امسال، در سال 1400، صدای ناقوس ساعت ملکه ویکتوریا دوباره در بازار تهران پیچید و حال و هوای آن روزگار را زنده کرد.
شایعاتی که درباره ساعت می‌گفتند
این ساعت دو طرفه، چنان به چشم همه آمد که در کنارش، داستان‌ها و افسانه‌هایی هم شکل گرفتند. مثلا می‌گفتند صدایش آنقدر بلند بوده که تا 4 فرسخ هم صدایش می‌رسیده و بیماران از شنیدن صدایش وحشت‌زده می‌شدند.
یا بین مردم شایع شده بود که دو جفت جغد نر و ماده درون ساعت زندگی می‌کنند و هر گاه بیرون بیایند، اتفاقات عجیبی می‌افتد، مثلا سلطنت عوض میشود. علت این شایعه هم این بود که قبل از ترور ناصرالدین شاه و موقع واگذاری حکومت از محمدعلی شاه به احمدشاه، مردم این جغدها را دیده بودند.
شایعه دیگر را از کتاب تهران قدیم جعفر شهری مرور می‌کنیم:
«کلاه‌فرنگی (سقف اتاقکی که ساعت در آن جاساز شده است)، ساعت شمس العماره که همیشه بیرقی بر فراز آن می‌جنبید، دارای عجایبی بود که تهرانی‌ها از آن حرف می‌زدند، یکی اینکه در زوال حکومت محمدعلی شاه، روزی کلاغ‌ها بر بیرق حمله‌ور می‌شوند و با منقارشان آن را ریزریز می‌کنند. دو روز بعد محمدعلی شاه می‌گریزد و سلطنت تغییر می‌کند.»
احتمالا داستان‌های دیگری هم با قرار گرفتن بنای شمس‌العماره، حوالی آن منطقه شکل گرفته که فعلا این‌ها به نسل ما رسیده است.
داخل شمس العماره چه خبر است؟
حالا اگر از بیرون زیبا و داستانی این عمارت تاریخی بگذریم، درونش هم دیدنی و جالب است. گر چه چندین سال است که به علّت مرمّت امکان بازدید از طبقات بالایی عمارت نیست، امّا همان طبقه اول هم پر از تزیینات است. آینه‌کاری‌ها و نقاشی روی دیوار از ویژگیهای بارز تزییناتش است.
طبقه‌ی اولی که می‌توانید ببینید، ایوان و تالار پذیرایی دارد و دو طرفش گوشواره‌های بنا هستند. این طبقه تزییناتش بیشتر از طبقات بالایی است.
همانطور که گفتیم، از این بنا برای پذیرایی از مهمانان و حتّی مدتی به عنوان کاخ بار عام هم استفاده میشده است.
اگر شما هم از این بنای زیبا بازدید کرده‌اید، از تجربیاتتان برایمان بگویید.
تالیف: لست سکند
