آداب و رسوم اقوام ایرانی برای پایان دادن به منازعات قومی

در گذشته که خبری از قانون و چهارچوب‌های دقیق برای مجازات مجرمان نبود، هر گروه و قومی با توجه به فرهنگ خود مجازاتی را تنظیم می‌کرد تا فرد خاطی را به سزای عملش برساند. بین اقوام ایرانی هم چنین فرهنگی وجود داشت. در بعضی مناطق، با وجود اینکه دیگر کشور قوانین مشخصی برای مجازات افراد دارد، اقوام همچنان از قوانین نانوشته خودشان پیروی می‌کنند. در بعضی نقاط ایران، ماجرا به اندازه‌ای جدی است که حتّی پلیس هم نمی‌تواند دخالت کند.

در گذشته، نبود قوانین باعث درگیری‌های خونین بین اقوام میشد و این درگیری‌ها تا برقراری صلح ادامه می‌یافت. بنابراین، اقوام سعی کردن با توجه به فرهنگ و باورهایشان، راه و روشی پیدا کنند تا از این منازعات گسترده جلوگیری کنند. گفته شده اگر قتلی صورت می‌گرفت، پس از آن به طور معمول 50 تا 100 قتل دیگر در نتیجه منازعات بین اقوام اتّفاق میفتاد. بنابراین، در نتیجه قوانین و مراسم یکه بین اقوام ایجاد شد، این کشت و کشتار را تا حد زیادی کاهش داد. امّا یادمان باشد که ما این قوانین را با دنیای امروز و شرایط زندگی مدرن نباید مقایسه کنیم و بر اساس این مقایسه نابرابر، پیشینیان را قضاوت کنیم.

در این بخش از محتوای لست سکند، با بعضی مراسمی بین اقوام ایرانی آشنا می‌شویم که دشمنی و منازعات آنها را به صلح می‌رساند. این مراسم قومی، گاهی فقط در یک قوم وجود ندارند و بین اقوام در مناطق مختلف مشترک هستند. البته بعضی از این رسومی که نام بردیم، دیگر اجرا نمی‌شوند یا خیلی کمرنگ هستند.

رسم خون بس

احتمالا نام خون بس یا خون صلح به گوشتان خورده باشد. رسمی که بین اقوام مختلف ایرانی وجود داشته و هنوز هم تا اندازه‌ای وجود دارد. این رسم به نوعی پرداخت دیه به خانواده مقتول است برای پایان منازعاتشان. خون‌بس در میان لرها «خی‌صل» یا «خوین‌صل» یا «خی‌بس» نامیده می‌شود.

سنت خون بس در اقوام مختلف قواعد و مراحل خاص خودش را دارد ولی جزء مشترک و اصلی آن، بخشیدن یک دختر از خانواده قاتل به خانواده مقتول است. گفته شده که این سنت در لرستان، فارس، کردستان، ترکمن‌صحرا، سیستان و بلوچستان اجرا میشده و امروزه هم در بعضی نقاط اجرا می‌شود. گاهی علاوه بر دادن دختر از خانواده قاتل به خانواده مقتول، وجه مادی، زمین و دام هم به خانواده مقتول داده می‌شود تا راضی به مصالحه شود.

معمولا ریش سفیدان و بزرگان برای مصالحه و خون بس واسطه می‌شوند و اینکه کی اقدام به این کار کنند، بستگی به شرایط دارد ولی معمولا از چهلم مقتول به بعد این مصالحه مطرح می‌شود.

در بعضی طوایف، رضایت دختری که قرار است وارد خانواده مقتول شود مهم است و کسی را به اجبار نمی‌فرستند. امّا در میان اقوامی هم کاملا اجباری است و فرد نمی‌تواند اظهار نظری داشته باشد. گاهی اوقات مثل قتل‌های غیرعمد، این رسم فقط به صورت نمادین اجرا می‌شود و خانواده مقتول دختر را به طایفه‌اش بازمی‌گردانند.

رسم کارد و کفن

رسم کارد و کفن پس از برقراری صلح بین خانواده قاتل و مقتول برگزار می‌شود. این رسم هم در میان اقوام مختلف وجود دارد از جمله لرها و بلوچ‌ها. امّا منظور از کارد و کفن چیست؟

در بخش قبلی از رسمی به نام خون بس صحبت کردیم. این رسم یکی از راهکارهای صلح بین خانواده مقتول و قاتل بود. امّا همیشه هم خون بس اتّفاق نمیفتد و ممکن است با صحبت یا پرداخت وجه و اجناسی مثل زمین و دام، رضایت خانواده مقتول جلب شود. حالا بعد از جلب رضایت خانواده مقتول، مدتی که می‌گذرد و عصبانیت و غم خانواده مقتول تسکین پیدا می‌کند، با پادرمیانی ریش‌سفیدان و بزرگان، رسم کارد و کفن انجام می‌شود. این رسم هم مثل خون بس با شکل‌های مختلف انجام می‌شود امّا در کارد و کفن در میان همه اقوامی که این رسم را برگزار می‌کنند، وجود دارد.

در این رسم، قاتل اصلی با شمایلی نادم حاضر می‌شود؛ گاهی گیوه‌هایش را پر از خاک می‌کند و به گردن میاویزد (به آن طوق لعنت می‌گویند) یا سر و رویش را گلی می‌کند یا به هر شکل دیگر که نشانه پشیمانی است. سپس کفن و کاردی در کنار قرآن در یک سینی قرار می‌هند. با این آیین به خانواده مقتول می‌گویند که قاتل کفنش آماده است که قصاص شود و این رسم به خانواده مقتول می‌گوید یا بکش یا ببخش. با توجه به مذاکراتی که قبل از مراسم انجام می‌شود، معمولا خانواده مقتول، قاتل را می‌بخشند و صلح و صفا بین خانواده‌ها برقرار می‌شود.

رسم پتر

رسم پتر از رسومی است که میان بلوچ‌ها رایج است. در پتر دو طایفه‌ای که با هم نزاع و درگیری داشتند و به واسطه ریش‌سفیدان و بزرگان بینشان صلح برقرار شده، عقد اخوت می‌بندند و بینشان صلح و دوستی برقرار می‌شود، به اصطلاح بلوچی‌ها، یکدیگر را «پتر» می‌دهند.

در این سنت بلوچی، دو طایفه به هم یادآور می‌شوند که سر یک سفره با هم بوده‌اند و همه با هم برادرند و از یک دین و آیینند، بنابراین باید از اختلافات و دشمنی‌ها چشم پوشی کنند. پس، همیشه هم نزاع‌های میان طوایف به تلخی و بداقبالی ختم نمی‌شود و گاهی با دوستی و صلح، همه چیز به پایان می‌رسد.

رسم میارداری

 رسم کهنی در میان مردم بلوچ رایج است که به آن میارداری می‌گویند. این رسم برای حمایت از حقوق مظلومان و ستمدیدگان انجام می‌شود و ریشه کهنی در میان این قوم دارد. امّا به چه معنی است؟

در منازعات و درگیری‌ها که بین طوایف رخ می‌دهد، یکی از روش‌های صلح و پایان دعوا میارداری است؛ به این معنی که فردی به خانه شخص دیگری پناهنده شود، دیگر به او تعرض نمی‌کنند. از این رسم بیشتر برای پایان دادن به دعوا استفاده می‌کنند. آن فردی که به پناهنده پناه می‌دهد، میارجل نامیده می‌شود.

گفته می‌شود جریان این رسم به اسطوره میارجلی که «دودا» نام داشته برمی‌گردد. دودا یکی از قهرمانان بلوچ است که  برای حق یک پیر زن بلوچ به نام «سمی» می‌جنگد. ماجرا از این قرار بود که گاوهای این پیرزن بر اثر حمله نیروهای طایفه «بی برگ» به یغما رفته بودند. دودا بعد از توضیحات پیرزن، لباس رزم می‌پوشد تا به جنگ نیروهای طایفه بی‌برگ رود امّا در نهایت در جنگ نابرابر با نیروهای بی برگ جان خود را از دست می‌دهد.

«لالین» مادر دودا بود و هنگام وداع با پسرش گفت: «از تو دو چیز می خواهم: یا برگرداندن گاوهای این پیرزن یا کشته شدن در برابر دشمن». «بالاچ» هم برادر دودا بود که در نوجوانی شاهد مرگ برادر خویش به واسطه عمل به سنت میارداری بود. سال‌ها بعد به انتقام خون برادر و حقوق از دست رفته این سنت، او هم با طایفه بی‌برگ‌ها وارد جنگ می‌شود و موفق می‌شود این سنت دیرینه را تا پای جانش حفاظت کند. بنابراین گفته شده این سنت بلوچی از این حماسه ریشه گرفته.

جالب است بدانید این حماسه زیبای بلوچی را شخصی انگلیسی به نام «لانگ ورث دامز» در کتاب منظومه‌های حماسی معروف بلوچی در لندن به چاپ رسانده است.

سخن آخر

 جنگ و دشمنی و آشوب گرچه از زندگی انسان‌ها جدا نمی‌شود امّا برایشان خوشایند نیست. بنابراین از همان ابتدای قدرت طلبی‌ها و ایجاد منازعات، انسان‌ها سعی کردند به اندازه تفکرشان راه حلی برای برقراری آرامش بیندیشند. در این متن به رسومی اشاره شد که سعی می‌کردند بین دو دشمن صلح و آرامش ایجاد کنند و در کمترین زمان و با کمترین خسارت، مسئله فیصله یابد. امّا همیشه هم این صلح‌ها به سرانجام خوشی برای دو طرف ختم نمیشد. قدمت این آیین‌ها مشخص نیست و زمان دقیقی برای آنها نیافته‌اند. بعضی‌هایشان از روزگاران کهن همراه این اقوام مانده‌اند و بعضی جدیدترند. امّا به هر حال مثل هر رسم دیگری، از زمان خود تا روزگار ما حتما تغییراتی داشته‌اند.

تألیف: لست سکند

منبع: دایره المعارف بزرگ اسلامی، خبرگزاری مهر، خبرگزاری ایرنا، همشهری آنلاین، و خبرگزاری ایسنا کتاب فرهنگ اقوام ایران