این روزهای خردادی که هوا حسابی گرم شده و دیگر پنجره هوای خنکی به سمتمان نمی‌فرستد، به این فکر کنید که در گذشته‌ها که از کولر و خنکای مطلوبش خبری نبود، ایرانی‌ها چه کار می‌کردند و چه فکری به حال این گرمای خاورمیانه‌ای می‌کردند؟ آیا بادبزن‌های حصیری معجزه می‌کرد و با هر باد زدنی حسابی خنک می‌شدند؟ البته که چندان فایده‌ای نداشته و فقط جهت باد گرم را عوض می‌کرده!
در این متن، می‌خواهیم یکی از راهکارهای هوشمندانه ایرانیان برای خنک شدن هوا در روزگار بی‌کولری را بررسی کنیم. راهکاری که حسابی در دنیا معروف شد و سروصدا کرد.
در گذشته برای دور شدن از گرما چه کارهایی انجام می‌دادند؟
ایرانیان ناچار بودند به فکر چاره‌ای باشند زیرا قرار گرفتنشان در مدار بیابانی جهان، شرایط گرم و خشکی را برایشان رقم زده بود و خبری از تکنولوژی هم که نبود. دیدن راهکارهای پیشینیان در کل جالب است اینکه بدون تکنولوژی چه ساز و کاری برای رسیدن به رفاهشان پیش می‌گرفتند. مثلا برای دور شدن از گرمای سوزان تابستان، مواد غذایی و خوراکی‌های ویژه‌ای را در وعده‌هایشان قرار می‌دادند، لباس‌هایی با جنس خنک و مناسب فصل انتخاب می‌کردند و مهم‌تر از همه، معماری خانه‌ها بود که تابستانه و زمستانه داشت. اگر از عمارت‌های باشکوه و اعیانی بگذریم، خانه‌های مردم عادی هم عموما زیرزمین با حوضی داشت که در فصل‌های گرم سال، پناهگاه اهل خانه میشد. هنوز هم اگر سری به خانه‌های قدیمی بزنید، ممکن است خنکای بیشتر زیرزمین را حس کنید.
امّا خانه‌های اربابی و اعیانی‌تر ممکن بود برای خودشان بادگیر داشته باشند. این بادگیرها را در جای جای ایران احتمالا دیده‌اید. بیش از همه در جنوب و مرکز ایران که آب و هوا گرم‌تر است استفاده میشده. تعدد استفاده از بادگیر و وجود بادگیرهای شاخص در یزد باعث شده این شهر با نام «شهر بادگیرها» معروف شود.
حالا در ادامه، اندکی پیشینه این بادگیرهای معجزه‌آسا و سپس نحوه کارکردشان را بررسی می‌کنیم تا متوجه علّت استفاده از این معماری جالب در خانه‌های ایرانی شویم.
بادگیر از چه زمانی وارد زندگی مردم شدند؟
منابع به ما می‌گویند تاریخ دقیق ورود بادگیر به معماری‌های ایرانی معلوم نیست امّا حدس می‌زنند از همان قرن اول هجری بادگیرها شکل گرفتند. امّا درواقع قدیمی‌ترین بنایی که طبق منابع تا کنون وجود بادگیرش تایید شده، مدرسه غیاثیه خرگرد در قرن نهم است. البته لازم است اضافه کنیم که ساخت بادگیر مخصوص ایران نبوده و از همان قرون اولیه هجری، در آفریقا و همسایگان ایران هم ساخته میشده.
گفته شده نام بادگیر با اسم‌های بادخان، بادخون، بادغر، بادآهنگ، بادآهنج، بادهنج، بادهلج و چنین نام‌هایی در منابع مختلف حتّی اشعار شاعران معروف ایرانی آمده است.
از طرفی جهانگردان درباره بادگیرهای ایرانی در سفرنامه‌هایشان می‌نویسند و از کارکدش می‌گویند مثلا شادرن درباره خانه بادگیرداری در اصفهان می‌نویسد یا سیلواای فیگروا درباره بادگیرهای هرمز می‌گوید. اینها نشان دهنده استفاده بادگیر در آن دوران است که مورد توجه جهانگردان هم قرار گرفته است.
اجزای مهم بادگیر
می‌دانیم که بادگیر سازه‌ای سنتی در معماری ایران است که برای جابه‌جایی و خنک‌کردن خود به خودی هوای داخل ساختمان با بهره‌گیری از وزش باد و تغییر دمای هوا ساخته شده است. این سازه مهم دو بخش دارد:
بخش بیرونی شامل برجی است. این برج زمینۀ ۴ یا ۸ پهلو (بیشتر راست‌گوشه) با آسمانۀ بسته دارد که از آجر یا آجروخشت بر بالای بام بنا شده. درون بدنۀ این برج، یک دهانه یکسره است و در دیگر گونه‌ها به نسبت شمار دهانه‌های بادگیر با تیغه‌های موربِ جداکننده به ۲یا ۸ بخش تقسیم میشود.
بخش درونی هم شامل گذرگاه‌های باد و هواکش‌هاست. این گذرگاه‌های باد و هواکش‌ها درون ساختمان قرار دارند و بادگیر را به تالار تابستانی و زیرزمین یا حوض‌خانه مرتبط می‌کنند.
بادگیرها گرچه عملکردشان یکسان است امّا ساختارهایشان متفاوت است. بخشی از این تفاوت به شرایط اقلیمی متنوع ایران برمی‌گردد. بررسی بادگیرهای مختلف در مناطق متفاوت ما را با انواع آنها آشنا می‌کند.
اگر شکل ساده بادگیر را بخواهیم در نظر بگیریم، خوپشته مانند برپایه‌ای کوتاه است که فقط یک دهانۀ باز به طرف باد خنک محلی دارد. اینگونه بادگیرها بدون میله یا برج هستند و بر کرانۀ بام ساخته می‌شوند. دهانۀ خروجیشان هم به سقف اتاق باز میشود.
بادگیرها چطور کار می‌کنند؟
بادگیرها جریان‌های باد موسمی و شبانه‌روزی منظمی که در مناطق گرم و خشک ایران وجود دارد را تبدیل به هوای خنک و دلپذیر می‌کردند. خنک‌سازی در بادگیرها با وزش باد و تغییر چگالی هوا در داخل و اطراف، به دو صورت انجام میشد:
1. خنک‌سازی حساس
در این روش، رطوبت تغییری نمی‌کرد و دهانه رو به بادگیر از راه چشمه‌هایش، هنگام وزش باد آن را به داخل می‌کشید. باد با برخورد به خمیدگی درون چشمه‌ها شتاب بیشتری می‌گرفت و به سمت تنها راه خروج (دهانه زیر بادگیر) حرکت می‌کرد و همین باعث خنک شدن ساختمان میشد. این کار بادگیر باعث تهیه هوا میشد. این روش خنک‌سازی در مناطق کویری که رطوبت ندارند، کاملا نتیجه بخش است.
۲. خنک‌سازی تبخیری
در شیوه خنک‌سازی تبخیری هم دما و هم رطوبت تغییر پیدا می‌کنند. در این سبک خنک‌سازی، هوا که از روی حوض‌خانه و فواره عبور می‌کند، خنکای بیشتری را به داخل منتقل می‌کند. در بعضی مناطق ایران مثل بندرعباس، حتّی جلو دهانه بادگیرها پرده می‌آویزند و در تابستان رویش آب می‌پاشند تا خنکای بیشتری منتقل کند.
سخن آخر
حالا تصوّر کنید در آن خانه‌های قدیمی با حوض‌های آب و آجری، نشستن در تابستانه خانه و خوردن میوه‌های تابستانی چقدر بیشتر از هوای کولری می‌چسبد! این بار در سفرهایتان اگر با بادگیرها ملاقاتی داشتید، حتما با دقت بیشتری به آنها نگاه کنید. بدون شک متوجه تفاوت‌های آنها از جنوب تا مرکز ایران خواهید شد.
اگر ساکن تهران هستید، عمارت بادگیر کاخ گلستان مشهورترین بادگیری است که می‌توانید در کوتاهترین زمان خودتان را به آن برسانید. امّا اگر می‌خواهید از بلندترین بادگیر جهان بازدید کنید، کافی است سفری چند روزه به یزد داشته باشید و به باغ دولت آباد بروید تا بلندترین بادگیر را ببینید.
تألیف: لست سکند
منبع: دایره المعارف اسلامی، دانشنامه ایرانیکا
