چالش های گردشگری ایران

در آستانه تصویب برنامه ششم توسعه و درحالی که گفته می شود گردشگران ورودی به ایران باید در سال 1404 یعنی تنها 10سال دیگر، به رقم 20 میلیون نفر برسند اما همچنان کارشناسان راه دستیابی به این هدف را پر از چالش های اساسی ارزیابی می کنند.

در همین راستا طی پژوهشی که از سوی چند تن از استادان و پژوهشگران دانشگاه تهران صورت گرفته، 22 مساله عمده صنعت گردشگری کشور در 4 دسته مسائل دولتی، مسائل بخش خصوصی، مسائل سطح ملی و مسائل سطح بین المللی واکاوی شده است.

در این پژوهش که توسط حسن زارعی متین، سیدرضا سیدجوادین، علی رحیم پور و مسلم باقری انجام شده، طرح ریزی نکردن برنامه راهبردی و جامع برای صنعت، بی ثباتی مدیران، سیاسی شدن صنعت گردشگری در کشور، ضعف ساختاری و منابع انسانی سازمان میراث فرهنگی و ناهماهنگی بین بخش خصوصی و دولتی صنعت از جمله مسائل بخش دولتی در صنعت گردشگری است.

همچنین عدم توانمندسازی بخش خصوصی در صنعت، نبود نگاه تخصصی در اداره آن، بی توجهی به استانداردهای جهانی صنعت گردشگری، کمبود نیروی انسانی متخصص و نبود نظارت کافی بر بخش خصوصی مسائلی است که در سطح بخش خصوصی برای صنعت گردشگری کشور چالش ایجاد می کند. به علاوه طبق این پژوهش، در سطح ملی، جدی نگرفتن صنعت گردشگری در کشور، نبود فرهنگ مورد نیاز در این عرصه، ناهماهنگی میان سازمان های درگیر در صنعت، فراهم نبودن زیرساخت های مورد نیاز صنعت، نبود قانون جامع گردشگری، وجود محدودیت های زیاد برای گردشگران خارجی، ضعف نظام آموزشی و پژوهشی گردشگری، نگاه صرف فرهنگی و نبود نگاه اقتصادی به گردشگری و زیاد بودن هزینه گردشگری در کشور از جمله مسائل عمده محسوب می شود. در نهایت چهارمین سطح از مسائلی که این پژوهش آنها را واکاوی کرده است، سطح بین المللی عنوان شده که در آن ترسیم تصویر نامناسب از کشور در سطح بین المللی، نبود بازاریابی بین المللی صنعت گردشگری و ضعف ارتباطات بین المللی کشور در این سطح تقسیم بندی می شوند.

مسائل بخش دولتی

براساس یافته های این پژوهش، یکی از مسائل عمده صنعت گردشگری نبود سند راهبردی و جامعی است که به اجرای آن تعهد وجود داشته باشد و اهداف و برنامه های صنعت را مشخص کند. متاسفانه سند ملی توسعه گردشگری کشور نیز که در دهه 80 تدوین شده بود اجرایی نشد. در افق چشم انداز کشور نیز هرچند که اهداف صنعت گردشگری مشخص شده اما سازوکارهای اجرایی دستیابی به آن مشخص نیست. همچنین، یکی از مواردی که باید به آن عنایت کرد توجه بیشتر به بخش گردشگری در برنامه های توسعه کشور بر مبنای یک طرح راهبردی و جامع است.

به گفته محققان یکی دیگر از مشکلات در این سطح، بی ثباتی و تغییرات گسترده مدیران و ورود و خروج گسترده نیروهای سیاسی به بخش دولتی این صنعت است؛ به طوری که تنها طی یکسال (از زمستان 1389 تا زمستان 1390) بیش از 5 بار، معاون گردشگری سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری تغییر کرد. بی شک این امر موجب اجرایی نشدن اقدامات اصولی و گرایش مدیران به اقدامات کوتاه مدت، سطحی و زودبازده شده است.

سیاسی شدن نیز به باور این پژوهشگران، از دیگر مسائل صنعت است؛ تاجایی که برخی مردم، سازمان را حیاط خلوت برخی افراد سیاسی صاحب نفوذ در دولت می پندارند. این سیاسی شدن، خود، مانعی برای اجرای الزامات و ایجاد زیرساخت های مورد نیاز برای دستیابی به اهداف کشور در زمینه گردشگری است. نبود ظرفیت های ساختاری لازم و همچنین، نبود منابع انسانی متخصص در سازمان گردشگری ایران از مشکلات دیگر در صنعت گردشگری است. این سازمان سعی نکرده ظرفیت های ساختاری متناسب با اهداف چشم انداز کشور را در حوزه گردشگری در خود ایجاد کند. از جمله دیگر مسائل عمده صنعت گردشگری تصریح شده در این تحقیق، ناهماهنگی بین بخش دولتی و خصوصی صنعت است؛ به طوری که در مصاحبه ها بسیاری از مدیران بخش خصوصی، از بخش دولتی به عنوان مانعی در برابر فعالیت های خود یاد می کنند و بخش دولتی هم، بخش خصوصی را به تمرکز بر سودآوری صرف و بی توجهی به منافع ملی متهم می کند.

مسائل بخش خصوصی

طبق یافته های علمی این پژوهش، یکی از مشکلاتی که فعالان بخش خصوصی صنعت، به طور ویژه، بر آن تاکید دارند تملک صنعت به دست دولت و موانع ایجاد برای رشد و توسعه بخش خصوصی و واگذار نکردن اختیارات و امکانات خود به این بخش است. در نتیجه این امر، بخش خصوصی رشد لازم را نخواهد داشت و نمی تواند در دستیابی به اهداف کلان صنعت در افق چشم انداز موفق باشد. برخی فعالان خصوصی نیز براساس تجربیات کشورهای منطقه همانند ترکیه در تشکیل نهادهای خصوصی، تشکیل چنین نهادهایی را در صنعت گردشگری کشور مطرح می کنند. نبود نگاه تخصصی به صنعت از دیگر مسائل در این بخش است که این امر خود را در قالب هایی همانند یکی بودنِ مالک (سرمایه گذار) و مدیریت نشان می دهد. در این شیوه، سرمایه گذار و مالک، دانش و آشنایی کافی با صنعت ندارد و موجب اداره نامطلوب سازمان ذی ربط می شود. همچنین، ورود موسسات بخش خصوصی در فعالیت های گسترده و پراکنده و عدم تمرکز بر یک یا چند فعالیت برای ایجاد مزیت رقابتی از دیگر معایب این مساله است.

از سوی دیگر، طبق این پژوهش، بی توجهی به استانداردهای بین المللی و نظام مدیریت مشتری و اجرای آن ها در صنعت در بخش های مختلف آن همانند مراکز اقامتی (هتل ها و مهمانپذیرها)، مراکز پذیرایی و سامانه های حمل و نقل از دیگر مسائل است؛ این در حالی است که حتی استانداردهای بومی نیز در صنعت گردشگری تدوین نشده است. همچنین با توجه به ماهیت خدماتی بودن صنعت گردشگری و نقش حیاتی منابع انسانی در عرضه خدمات موجود در این صنعت، یکی از مشکلات عمده صنعت گردشگری کشور نبود منابع انسانی متخصص در صنعت است که موجب تنزل کیفیت خدمات صنعت شده است.

دلایلی همانند نظام آموزشی ناکارآمد، فقدان استادان متخصص، اثربخش نبودن نظام آموزش عالی گردشگری کشور و نبود برنامه راهبردی برای منابع انسانی صنعت و رعایت نکردن نظام شایسته سالاری در جذب منابع انسانی، از مهم ترین دلایل نبود نیروی متخصص در گردشگری عنوان می شود. علاوه بر همه اینها، پژوهشگران یکی از مسائل عمده موجود در بخش خصوصی را نبود نظام جامع نظارتی می دانند؛ به طوری که موجب شده در برخی موارد، اقدامات بعضی فعالان این بخش که تنها به فکر منافع فردی خود هستند به اعتبار بین المللی صنعت گردشگری کشور خدشه وارد کند.

مسائل گردشگری در سطح ملی

براساس این پژوهش، یکی از مهم ترین مسائل صنعت گردشگری در سطح ملی از دیدگاه صاحب نظران، وابستگی کشور به نفت و رانتی بودن دولت و بی توجهی به صنایع دیگر همانند گردشگری است که این امر موجب بی توجهی جدی به آن در برنامه ریزی های کلان همانند برنامه های توسعه شده است. از دیگر سو، نبود فرهنگ مورد نیاز صنعت گردشگری در کشور مساله مهم دیگر در این سطح محسوب می شود؛ این امر مواردی مانند نگاه سیاسی و امنیتی به گردشگر و برخورد نامناسب سازمان های انتظامی، پشتیبانی و اداری با گردشگر خارجی در بدو ورود فرد به کشور و پس از آن را شامل می شود.

محققان در این پژوهش یکی دیگر از مسائل عمده این صنعت را ناهماهنگی سازمان های مرتبط گردشگری عنوان کرده اند که با وجود تشکیل شورای عالی میراث فرهنگی و گردشگری در سال 1379 برخی مصوبات این شورا هنوز اجرایی نشده است. همچنین، به دلیل ناهماهنگی بین این دستگاه ها، حتی آمار رسمی و دقیقی از میزان گردشگران واردشده به کشور موجود نیست. نبود زیرساخت های مطلوب و منطبق با استانداردهای جهانی نیز از مسائل پیش روی گردشگری در سطح ملی است؛ کیفیت نامناسب سامانه حمل ونقل هوایی، ریلی و جاده ای کشور، ضعف کشور در استفاده از فناوری های ارتباطی، معماری نامناسب برخی هتل ها و مراکز اقامتی، نبود سرویس های بهداشتی مناسب در بین مسیرها و ... از این جمله اند.

اما یکی از مسائل گردشگری کشور که شاید بتوان برخی مسائل دیگر را همانند ناهماهنگی سازمان ها و دستگاه های درگیر در فرآیند گردشگری کشور، ناشی از آن دانست، نبود قانون جامع گردشگری است که موجب شده بعضا قوانینی حتی متعارض در سطح کشور وجود داشته باشد. براساس یافته های پژوهش پیش رو، یکی از موانعی که در برابر جذب گردشگران خارجی وجود دارد محدودیت های فراوانی است که برای سفر به ایران وجود دارد؛ همانند محدودیت های صدور روادید که رفته رفته در حال رفع شدن است و مشکلات گمرک.

علاوه بر این، ضعف نظام آموزش و پژوهشی کشور در حوزه گردشگری نیز از مسائل مهم در سطح ملی به شمار می رود. یکی دیگر از مسائل عمده ای که در صنعت گردشگری کشور وجود دارد و موجب عدم تمرکز مسوولان و تصمیم گیران کشور در حل موانع موجود بر سر راه توسعه این صنعت شده نگاه صرف فرهنگی به این صنعت است. به جای آنکه به گردشگری، از منظر اقتصادی نگاه شود و آن را صنعتی بدانند که می تواند در اقتصاد و رشد و شکوفایی کشور نقش بسزایی داشته باشد تنها از منظر فرهنگی به آن نگاه می شود.

به علاوه، یکی از نکاتی که متاسفانه در صنعت گردشگری کشور ما به آن توجه نمی شود قدرت انتخاب گردشگری است؛ در کشور ما، علاوه بر محدودیت های فراوان و عرضه نشدن خدمات مناسب در سطح جهانی، به دلیل رعایت نکردن استانداردهای انرژی، تورم زیاد سالانه و... هزینه گردشگران نیز در آن زیاد است.

مسائل گردشگری در سطح بین المللی

این پژوهش در چهارمین سطح از مسائل پیش روی گردشگری نیز سه مساله را طرح می کند. یکی از آن ها، تصویری است که تاکنون در سطح بین المللی از ایران و سفر به آن به مردم دنیا ارائه می شود که این امر اثر بسیار بدی را بر جذب گردشگران خارجی داشته است. همچنین نبود بازاریابی بین المللی و تبلیغات هدفمند در بازارهای بین المللی از دیگر مسائل عمده در این سطح است.

به علاوه در بیست و دومین مساله این پژوهش، روابط با دیگر کشورها به ویژه کشورهایی که ساکنان آن ها بیشتر، به سفرِ خارج از مرزها مبادرت می کنند مطرح شده است؛ امری که باعث شده ایران تاکنون نتواند در جذب گردشگران خارجی توفیق چندانی کسب کند و همچنین نتواند از تجربیات کشورهای دیگر نیز در گسترش صنعت گردشگری بهره ببرد.