جای خالی پارک های موضوعی در توسعه گردشگری تهران

فقدان استاندارد های کافی در خدمات، امنیت و کیفیت پارک های موضوعی موجب شده پایتخت نشین ها با گردش در پاساژهای لوکس و رفتن به رستوران ها به جای شهربازی و پارک های موضوعی خسته کننده، اوقات فراغت خود را پر کنند.

پارک های موضوعی یکی از اصلی ترین بازیگران صحنه گردشگری خصوصا گردشگری شهری هستند و نقش مهمی در ایجاد تقاضای گردشگری مقاصد ایفا می کنند.

این پارک ها به عنوان جاذبه های تفریحی بر مبنای موضوعی خاص شکل می گیرند و فعالیت ها، ساخت و سازها و هر آنچه که در آنها ارائه می شود، تحت تاثیر این موضوع قرار می گیرد. این موضوعات برای ایجاد و حفظ حس مشارکت بازدیدکنندگان طراحی شده و با تجربیات روزانه ی افراد بسیار متفاوت هستند.

هر نوعی از پارک های موضوعی، داستانی را با خود به همراه دارند، حال این داستان می تواند راجع به شخصیت یک رمان معروف یا انیمیشن کودکانه و یا حتی یک موضوع علمی یا مذهبی باشد. این مکان ها تلاش می کنند تا فضایی را با ابعاد مکانی و زمانی دیگر، برای افراد ایجاد کرده و روایت هایی خاص برای مخاطبان خود از جمله کودکان، نوجوانان و بزرگسالان بازگو کنند.

پارک های موضوعی از انگیزه های اصلی برای سفر به مقاصد گردشگری محسوب می شوند و می توانند به عنوان هسته اصلی محصول گردشگری در نظر گرفته شوند. این پارک ها به عنوان منابع و جاذبه های دائمی گردشگری برای لذت، تفریح، سرگرمی و آموزش بازدیدکنندگان طراحی و مدیریت می شوند. این گونه از جاذبه های گردشگری به دلیل پرداخت هزینه، مصنوعی بودن، مجزا و مستقل بودن و نیاز به سرمایه گذاری بالا، از دیگر جاذبه های گردشگری متمایز می شوند. پارک های ملی، منطقه ای، تفریحی، آبی، آموزشی، گل و گیاه، علم و فناوری و غیره از انواع مختلف پارک های موضوعی هستند.

توسعه پارک های موضوعی در طول زمان و در کشورهای مختلف، متفاوت بوده است و این تفاوت به عوامل گوناگونی چون سطح توسعه اقتصادی و توزیع ثروت، سیستم حمل و نقل، جاذبه های طبیعی و میراث، میزان اهمیت گردشگری در سیاست های یک کشور و تقاضای گردشگران خارجی و داخلی مقصد بر می گردد. پارک های موضوعی علاوه بر پتانسیل بالا در آموزش و پر کردن اوقات فراغت مردم منطقه، اثرات مثبت مستقیم و غیر مستقیم اقتصادی در مقصد دارند.

در سال 2013 پارک های تفریحی در اروپا درآمدی برابر 5.3 میلیارد دلار آمریکا تولید کرده و بیش از 35 هزار شغل تمام وقت نیز ایجاد کرده اند. تنها 400 پارک موضوعی در ایالات متحده آمریکا وجود دارد که درآمد آنها در سال 2014، 15 میلیارد دلار آمریکا بوده است. البته نباید فراموش کرد که اکثر پارک های موضوعی این کشور توسط شرکت های خصوصی و تجاری، توسعه یافته، هدف گذاری شده و مدیریت می شوند

بر اساس گزارش جهانی Attractions Attendance در سال 2014، 25 پارک موضوعی/تفریحی در بین سال های 2013-2014، 4.1 درصد رشد را تجربه کرده اند. در این میان مجموعه پارک های والت دیزنی در سال 2014 اولین جایگاه را در بین پارک های موضوعی در سطح جهان کسب کرده است. بر اساس همین گزارش 25 پارک موضوعی به عنوان بهترین های سال 2014 انتخاب شده اند که از این میان 3 پارک در کالیفرنیا، 7 پارک در فلوریدا، 5 پارک در اروپا، 2 پارک در کره جنوبی،4 پارک در ژاپن، 2 پارک در چین و 2 پارک در هنگ کنگ قرار دارند. MAGIC KINGDOM در مجموعه والت دیزنی فلوریدا آمریکا با 19 ، DISNEYLAND در توکیو ژاپن با 17 و DISNEYLAND در آناهایم آمریکا با 16 میلیون بازدید کننده از بهترین های سال 2014 بوده اند.

پس از جنگ جهانی دوم و افزایش رقابت در این زمینه، تعداد پارک های موضوعی در انواع مختلف روز به روز بیشتر شده است چرا که امروزه گردشگران خواستار تجربه های جدید تر و متفاوت تری نسبت به گذشته هستند.

تقاضای رو به رشد مصرف کنندگان در توسعه پارک های موضوعی بی تاثیر نبوده است. این پارک ها نه تنها از لحاظ اندازه در حال توسعه هستند، بلکه سرمایه گذاری های قابل توجهی در زمینه ی تفریحات و امکانات جدید بر روی آنها انجام می شود. این پارک ها در تلاش هستند تا خدمات خود را در حیطه هایی مانند اقامت و پذیرایی نیز گسترش دهند.

از نقطه نظر سرمایه گذاری در پارک های موضوعی، آسیا به این حوزه بیشتر پرداخته است. طبقه متوسط جامعه در این قاره به آستانه ی درآمد لازم برای شرکت در چنین سرگرمی های موضوعی نزدیک شده است. آسیا بازار پارک های موضوعی در هزاره ی جدید است و فراتر از آن، تعدادی از شهرهای آسیایی مانند بانکوک، سنگاپور و کوآلالامپور در تلاش هستند تا به مراکز گردشگری بر مبنای پارک های موضوعی تبدیل شوند.

باز هم بر اساس گزارش جهانی Attractions Attendance در سال 2014، حضور بازدیدکنندگان و استفاده از خدمات پارک های موضوعی در بازار آسیا در سال 2014 نسبت به سال 2013 نزدیک به 5 درصد رشد داشته است و حدود 122 میلیون نفر از مجموعه 20 پارک موضوعی برتر این قاره دیدن کرده اند. آن دسته از پارک های موضوعی که نوآوری را در سرمایه گذاری و بازاریابی خود به کار گرفته اند، موفقیت خود را تضمین کرده اند.DISNEYLAND توکیو، DISNEY SEA توکیو و UNIVERSAL STUDIOS اوساکا هر سه در ژاپن، جز بهترین پارک های موضوعی 2014 هستند و کشورهای چین و سنگاپور نیز در لیست برترین های این حوزه حضور دارند. بعد از پارک های تفریحی، پارک های آبی بیشترین طرفداران را در دنیا دارند که البته کشورهای آسیایی نیز از این قائده مستثنی نیستند. پارک آبی CHIMELONGK در گوآنجو چین، بهترین پارک آبی در سال 2014 بوده است.

در خاورمیانه، شاهد توسعه بزرگ ترین پارکهای موضوعی هستیم. Ferrari World و YasWaterworld در ابوظبی، پارک آبی Wild Wadi در دبی از جمله پارک های شناخته شده در این منطقه هستند. پارک آبی AQUAVENTURE دبی در رده ی هشتم از لیست بهترین پارک های آبی سال 2014 قرار دارد.

همه این اعداد و ارقام نشان از این واقعیت دارد که پارک های موضوعی صرف نظر از فرهنگ و ملیت قومی از مهیج ترین و جذاب ترین جاذبه های گردشگری مدرن به شمار می آیند. ساخت و توسعه آن ها پس از سالها نه تنها متوقف نشده و بلکه با سرعت بیشتری به رشد خود ادامه داده است.

آیا ایران در رابطه با این اصلی ترین جاذبه گردشگری مدرن، ضعیف عمل کرده است؟

با نگاهی سطحی به وضعیت پارک های موضوعی در ایران به این واقعیت پی می بریم که این مهیج ترین و جذاب ترین جاذبه گردشگری مدرن شهری، نه تنها به عنوان یک جاذبه گردشگری بلکه به عنوان ابزاری برای پر کردن اوقات فراغت خانواده ها و نسل جوان، سال هاست که در کشور ما مغفول مانده است.

شهر بازی تهران و شهر بازی ارم تهران از قدیمی ترین و محبوب ترین پارک های موضوعی کشور بود که قبل از انقلاب تاسیس شدند و تا بعد از انقلاب نیز مورد استفاده قرار گرفتند. شهر بازی تهران بعد از مدتی تعطیل شد و شهر بازی ارم تهران اگرچه کهنگی و فرسودگی آن هرازچندگاهی نامش را به تیتر اخبار کشور می کشاند اما تا به اکنون پابرجا مانده است. با اینکه سال ها از راه اندازی این دو پارک تفریحی و موضوعی می گذرد، پایتخت کشور پارک های دیگری به عظمت این دو بر پیکره خود ندیده است و این امر جای بسی سوال دارد!

در سال های اخیر شاهد توسعه شهربازی هایی در ابعاد کوچک تر و در فضاهای سرپوشیده بودیم؛ اتفاقا با استقبال گسترده ای همراه شدند که نشان از تقاضا و نیاز شهروندان به وجود چنین فضاهایی دارند. در این میان سرزمین بازی ها در مشهد بزرگترین مجموعه شهربازی سرپوشیده در ایران است. شهر بازی بیلینو نیز نخستین پارک موضوعی کشور با موضوع عمران و ساخت و ساز برای کودکان طراحی شد.

پارک های علم و فناوری و زیست فناوری نیز از گسترده ترین پارک ها در ایران هستند. بیش از 30 پارک تحت نظارت وزارت علوم ، تحقیقات و فناوری ارائه خدمت می کنند.

باغ پرندگان و باغ خزندگان پایتخت از دیگر پارک های موضوعی هستند که توسط شهرداری تهران در سال های اخیر افتتاح شده اند. باغ گیاه شناسی نیز در نزدیکی تهران با هدف آشنایی با گیاهان بومی و غیر بومی زیر نظر موسسه تحقیقات جنگل و مراتع کشور اداره می شود. نمونه دیگری از این پارک ها، ژوراسیک پارک تهران است که با محوریت آموزش، تفریح و گردشگری مورد استفاده قرار می گیرد.

پارک نجوم زنجان و پارک در حال احداث «نجوم و فضای ایران» در کاشان از جمله دیگر پارک های موضوعی در حوزه نجوم و فضا هستند، همچنین در حوزه ی پارک های زیست محیطی، اکوپارک هایی با هدف آموزش و آشنایی با مسائل زیست محیطی در کنار لذت بردن از طبیعت و فعالیت های تفریحی در کشور شکل گرفته است. اکوپارک پردیسان تهران، اکو پارک تازه تاسیس صدرا در شیراز، اکوپارک قشم، اکوپارک لوندویل آستارا از جمله اولین اکوپارک های ایران هستند. البته اکوپارک کرمان و اکوپارک شاه منظر شهرکرد نیز از اکوپارک های در دست احداث هستند.

پارک های آبی نیز از جمله پارک های موضوعی در ایران هستند که شاید همانند پارک های آبی امارات متحده عربی عظیم و مهیج نباشند اما مخاطبان خود را در کشور دارند و اغلب در مشهد ساخته شده اند.

به نظر می رسد مشهد می خواهد گوی رقابت را با تاسیس پارک های موضوعی از پایتخت برباید. فاز اول بزرگ ترین پارک موضوعی کشور در مشهد برای بهره برداری آماده است و بازدید کنندگان را با سیر تحولات زندگی بشر آشنا می سازد.

با این حال هیچ یک از این پارک ها شکوه و عظمت در خور توجه آن پارک های موضوعی که آوازه بسیاری از آنها را در سایر کشورهای جهان شنیده ایم و هدف اصلی بازدید بسیاری از گردشگران هستند، ندارند.

ولی این روزها پروژه ای در شهر تهران در حال شکل گیری است به نام هزار و یک شهر. پارک موضوعی "شهر قصه" در قلب آن قرار دارد که بزرگ ترین پارک تفریحی موضوعی در غرب آسیا خواهد بود که همراه با روایت هایی از فرهنگ و تمدن و تاریخ سرزمین ایران شکل خواهد گرفت. سرمایه گذار و مجری این پروژه یک شرکت خصوصی ایرانی است. این پروژه نیز با همه ی مانور تبلیغاتی که بر روی آن صورت گرفته است، هنوز نشانه ای از پیشرفت ساخت و سازهای آن در منطقه22 تهران دیده نمی شود و البته وعده ی این چنین پروژه ای عظیم نیاز به صرف زمان و هزینه بالایی برای محقق شدن دارد و شاید تا سال های آینده نیز گذران اوقات فراغت روی خوش خود را به تهرانی ها نشان ندهد چه برسد به شهرهای دیگر.

اما سوالی که پیش می آید این است که با تمام محبوبیتی که شهر بازی تهران داشت، و با وجود تقاضا و علاقه شهروندان چرا به این نیاز تاکنون پاسخی داده نشده است؟

جالب اینجا ست که هیچ یک از پارک های موضوعی ما نه در سطح جهانی بلکه در سطح همین کشورهای خاورمیانه نیز حرفی برای گفتن ندارند. هیچ یک از پارک های موضوعی به ویژه در کلان شهر تهران از استاندارد های کافی در خدمات، امنیت و کیفیت برخوردار نیستند و شاید همین عامل است که موجب می شود پایتخت نشین ها بیشتر با رفتن به رستوران ها و مراکز خرید، اوقات فراغت خود را پر می کنند و ترجیح می دهند به جای رفتن به شهربازی و پارک های موضوعی خسته کننده، در پاساژهای لوکس شهر گردش کنند.

جدا از چالش های مدیریتی در پارک های موضوعی، همکاری بخش دولتی و خصوصی در این زمینه ضعیف است. در برنامه ریزی، طراحی، مدیریت و سرمایه گذاری است که دولت ها برای ارائه خدمات و محصولات جدید به بخش های خصوصی رو می آورند. متاسفانه در کشور ما عمدتا بخش خصوصی نقشی در بهره برداری از پارک های موضوعی ندارد و در سال های اخیر فضای کمی برای مشارکت آن ها فراهم شده است. دولت به مسئولیت پذیری بخش خصوصی در ارائه ی خدمات گردشگری وابسته است در نتیجه مشارکت بخش خصوصی و دولتی در این امر ضرورت دارد.

نکته ی بسیار مهم در ایجاد پارک های موضوعی وجود فناوری و سرمایه گذاری کلان در این بخش است که شاید حضور متخصصان و سرمایه گذاران خارجی در کشور راه را برای توسعه این جاذبه ها فراهم سازد زیرا این پارک ها هزینه های ثابت بالایی دارند. ساز و کارها و ترتیبات قراردادی بسیاری برای استفاده از توان سرمایه گذاری خارجی نیز وجود دارد که خوشبختانه با حل مساله برجام می تواند قابل تحقق باشد.


از دیگر معضلات پارک های موضوعی در ایران عدم توجه به تقاضای گردشگران خارجی است، البته گاها این پارک ها پاسخگوی تقاضا و نیازهای در حال رشد و تغییر گردشگران ایرانی نیز نیستند. در مورد پارک های موضوعی صرفا تاسیس یک پارک کافی نیست، جاذبه های گردشگری، نمایشگاه ها، رویدادها، امکانات بهداشتی، امکانات حمل و نقل و پارکینگ، خدمات غذایی، فروشگاه و حتی حضور راهنما در مجموعه الزامی است.

نوآوری از دیگر عناصری است که در پارک های موضوعی تاسیس شده و یا در حال تاسیس جای خالی اش احساس می شود. خواسته های گردشگران روز به روز تغییر می کند. با ایجاد نوآوری و خلاقیت می توان پا به پای تقاضای آنها گام برداشت، به گونه ای که بسیاری از پارک های موضوعی در سطح دنیا در حوزه گردشگری خلاق مطرح می شوند زیرا خلاقیت عامل تنوع بخشی به محصولات گردشگری است. برای نمونه پارک های موضوعی Angry Birds در فنلاند، ترکیبی منحصر به فرد از خلاقیت، دانش فنی و فرهنگ داستان سرایی است.

آینده ی پارک های موضوعی بسیار روشن است، زیرا صرف بازدید از یک مکان، گردشگر تجربه ای می اندوزد، داستانی را دنبال می کند، خاطراتی را شکل می دهد و مهم تر از همه در فعالیتی مشارکت دارد. این پارک ها سهم بزرگی در گذران اوقت فراغت شهروندان و گردشگران یک مقصد خواهند داشت. عدم توجه به چنین نیازی، متقاضیان را به گزینش جایگزین هایی سوق می دهد که به مراتب نه برای اقتصاد و نه برای اوضاع اجتماعی و فرهنگی کشور مناسب است.