قلعه‌های پرتغالی در ایران یادآور دوران استعمار اروپایی‌ها در این آب و خاک هستند. زمانی که توانسته بودند راه ابریشم را از بین برده و از طریق خلیج فارس به ایران نفوذ کنند. اما با رشادت ایرانی‌ها پس از سال‌ها پرچم استعمار آنها پایین آمد ولی همچنان آثاری که آنها ساخته بودند در جزایر ایرانی باقی است. این آثار مربوط به قلعه‌هایی است که برای دفاع و پشتیبانی و انبار تسلیحات ساخته بودند. ماجرای قلعه‌های متعدد پرتغالی‌ها در جنوب ایران را پیشتر گفته بودیم، حالا به معرفی آنها می‌پردازیم.
1. قلعه پرتغالی قرمز
یکی از این قلعه‌ها که به تازگی درباره آن خبرهای ناخوشایندی شنیده میشود، مربوط به جزیره هرمز است. این قلعه شاید از همه قلعه‌های دیگری که توسط پرتغالی‌ها ساخته شده، معروف‌تر باشد چون قرمز رنگ است. قرمزی آن هم به دلیل برداشت خاک سرخ جزیره و نزدیکی آن به معدن خاک سرخ است. از آنجا که خاک سرخ جزیره روی این بنا طی سالیان دراز پخش شده، رنگ سنگ‌ها به سرخی درآمده است.
این بنای تاریخی ثبت شده در فهرست میراث ملی در روزهای اخیر به دست اداره کل میراث فرهنگی استان هرمزگان مرمت شده اما آنقدر مرمت نادرست بوده که هم کارشناسان به نحوه کار در آن ایراد گرفته‌اند و هم اخباری از ریزش بخش‌هایی از آن به گوش می‌رسد.
این قلعه در ضلع شمالی جزیره هرمز و درست در ساحل قرار گرفته است و از مهمترین قلعه‌هایی است که پرتغالی‌ها در سواحل خلیج فارس ساخته بودند. این بنای چند ضلعی نامنظم ساختمان بسیار محکمی با چندین برج در ارتفاع ۱۲ متری دارد و دارای انبار تسلیحات و اتاق‌هایی با سقف‌های هلالی است. در تاریخچه این بنا آمده که این قلعه را امام قلی خان از سرداران شاه عباس فتح کرد. می‌گویند برای ساخت همین بنا ۳۰ سال طول کشیده است چون قرار بوده برای مقابله با بومیان ایران استفاده شود.
توپ‌های زنگ زده کنار قلعه پرتغالی‌ها هم در چندسال اخیر به رنگ قرمز درآمده است. اما هنوز داخل کلیسای آن به صورت کامل سرخ نشده است. پرتغالی‌ها سقف این کلیسا را با سنگ‌های مرجانی تزئین کرده‌اند تا نشان دهنده هنر و ذوق معماری آنها باشد. به همین دلیل ستون‌های کلیسا هم شبیه به نخل است.
2. قلعه پرتغالی‌ها در بندر لافت قشم
قلعه پرتغالی‌ها تنها در جزیره هرمز نیست بلکه در رأس الخیمه و عمان هم مشابه آن وجود دارد. یکی دیگر از معروف‌ترین قلعه‌های دوران پرتغالی‌ها در جزیره قشم است.
قلعه پرتغالی‌های جزیره قشم هم زمانی ساخته شد که عثمانی‌ها با تشکیل امپراتوری راه ابریشم را از بین بردند و موجب قطع ارتباط بین آسیا و اروپا شدند. پرتغالی‌ها از طریق خلیج فارس وارد ایران شدند تا بتوانند روی آب‌های خلیج فارس تسلط داشته باشند. به همین دلیل هر جا که وارد می‌شدند، قلعه‌ای دفاعی می‌ساختند. تسلط پرتغالی‌ها یک قرن طول کشید. راوی این اتفاقات میراث به جا مانده از همین قلعه هاست که یکی دیگر از آنها اکنون در جزیره قشم و در بندر لافت قرار دارد این بنا در سال ۸۷ توسط یکی از باستان شناسان کشور کشف شد.
این بنا کوچک‌تر از قلعه پرتغالی‌های هرمز است و ارتفاع دیوارهایش به چهار متر هم نمی‌رسد. هر چند که این بنا هم از آهک و گچ ساخته شده است اما کلیسایی مانند کلیسای هرمز ندارد. این بنا هم بیشتر برای انبار اسلحه و مهمات کاربری داشته است.
3. آثار محدود قلعه بندر کنگ
قلعه بندر کنگ را اکنون نمی‌توان تصور کرد که چه عظمتی داشته است چون آثار زیادی از آن باقی نمانده جز چند ستون سنگی. در جلد دوم کتاب سمینار خلیج فارس آمده است: زمانی پرتغالی‌ها جزیره هرمز را ترک کردند که از پس گرفتن قلعه هرمز عاجز شدند آنها از شاه عباس خواستند تا در عوض چشم پوشیدن از سواحل ایران، بتوانند در بندر کنگ قلعه‌ای بسازند و در بحرین مروارید صید کنند. آنها این اجازه را گرفتند و قلعه‌ای کوچک ساختند به نحوی که از آن تنها بخش کوچکی در کنار ساحل بندر کنگ باقی مانده است. این بنا نیز از گچ و ساروج ساخته شده بود و بعد از ۵۰۰ سال هنوز آثاری از آن باقی است.
این قلعه زمانی دارای گمرک، تجارتخانه و بارانداز بود و محل تجارت پرتغالی‌ها و هلندی‌ها در این منطقه به شمار می‌رفت. چون بندر کنگ از همان زمان قدیم هم به دریانوردی و ناخداهایش معروف بود و قدمت طولانی در مهارت دریانوردی داشت و ناخداهای آن با کشتی‌های بزرگ بادبانی برای تجارت به هند، مومباسا و کشورهای آفریقایی می‌رفتند.
4. بزرگترین قلعه بعد از هرمز در لارک
قلعه‌ای دیگر برای پرتغالی‌ها در استان هرمزگان وجود دارد که به آن هم قلعه پرتغالی‌ها می‌گویند. این بنای تاریخی ثبت ملی شده در جزیره لارک قرار گرفته که پس از فتح هرمز و پایان امپراطوری پرتغالی‌ها در این دریا، به عنوان زندان مورد استفاده حاکمان جزیره قرار می‌گرفته. همچنین در زمان وقوع بارش باران‌های سیل‌آسا و تخریب منازل مسکونی جزیره، پناهگاه امنی برای ساکنان لارک به شمار می‌رفته است.
این بنا هم یکی از بناهای تاریخی مهجور مانده در جزیره لارک است که اقدامات محدودی برای مرمت و حفاظت از آن شده است. قلعه پرتغالی‌های لارک در شمال جزیره و در دوره صفوی ساخته شد و اکنون با ستون‌های جدید کار گذاشته شده، نگهداری می‌شوند. این بنا بعد از قلعه جزیره هرمز بزرگترین قلعه پرتغالی‌ها بود.
5. قلعه‌ای در چابهار که پرتغالی‌ها نساختند اما به اسم آنهاست
قلعه‌ای هم در چابهار و روستای تیس وجود دارد که به قلعه پرتغالی‌ها معروف بوده اما این قلعه بر خلاف قلاع دیگر توسط پرتغالی‌ها ساخته نشده است بلکه قدمت آن به دوره اسلامی می‌رسد و تنها پرتغالی‌ها در آن مستقر شده بودند. این بنای تاریخی در منطقه آزاد چابهار شبیه به کاروانسرای شاه عباسی بیستون ساخته شده است، شاید چون هم عصر شاه سلیمان صفوی است. این بنای ثبت ملی شده دارای چهار گوشواره و دیوارهای هشتی است که روی تپه‌ای واقع شده و برای آنکه دید خوبی به دریای عمان داشته باشند، در گذشته دو برج هم در دو طرفش ساخته بودند.
این بنا که در سال ۵۴ ثبت ملی شد، از سنگ، آجر، ساروج و گچ به سبک معماری سلجوقیان ساخته شده و در دوره‌های بعد معماری صفوی و قاجاری هم به آن افزوده شد. این بنا دارای حیاط، آب انبار و چاه بوده است که به دلیل داشتن موقعیت راهبردی و استراتژیک توسط پرتغالی‌ها تصرف شد اما در سال ۱۶۲۲ میلادی پرچم پرتغال در این نقطه پایین آمد.
تألیف: لست سکند
