به نام خدای زیباییها
وقتی به سفر و نوشتن سفرنامه فکر میکنیم اولین چیزی که به ذهنمون میرسه شاید بهترین و منحصرترین سفری باشه که در سالهای اخیر داشته ایم. بعضی وقتها سفرهایی که در سال برامون تکرار میشه به نظر میاد جذابیتی برای سفرنامه نویسی نداشته باشن مثل مسافرتهایی که معمولاً به شمال کشور به دلیل نزدیکی (اگر مبدأ را تهران بگیریم) و آب و هوای مطبوعی که داره در سال یکبار یا چندبار انجام میدیم یا مثل من مسافرتهایی که در طول هر سال به زادگاهتون دارید. اما باور کنید که همین سفرهایی که برامون تکرار میشه خیلی وقتها تجربیات جدید رو برای ما به همراه داره و دریچه های جدیدی از زیباییها رو به روی ما باز میکنه. ایران ما انقدر طبیعت و آثار تاریخی و فرهنگی متنوعی داره که حتی در شهرهای کوچک هم کلی جا برای گردشگری داره که شاید با یکبار مسافرت، فرصت دیدن همه آنها پیش نیاد. مضاف بر اینکه در خیلی از شهرها معمولاً مکانهایی به مسافران معرفی میشه که مسیرهای دسترسی به آنها مناسب باشه وگرنه مردم محلیِ خیلی از شهرها و روستاها جاهایی را در فهرست محلهای دیدنی خود دارند که معمولاً مسیرهای دسترسی آسانی ندارند و حتی ممکنه اسمش هم به گوش ما نخورده باشه. شاید در فیلمی مستند در مورد آنها ببینیم و بشنویم.
از اینرو من تصمیم گرفتم سفرنامه ام رو در مورد زادگاهم بنویسم و شهر کودکیام "خلخال" را معرفی کنم. شاید خیلیها در مورد جاده اسالم به خلخال شنیده باشید یا حتی مقصد سفرتون بوده باشه. در سفرهایی با عنوان جاده رویایی "اسالم به خلخال" که خیلی از تورها در ماه آخر بهار یا اوایل پاییز برگزارشون میکنند خلخال معمولاً در ابتدا یا انتهای سفر قرار میگیره و اغلب اوقات هدف برنامه نیست.
خلخال کجاست و از چه مسیرهایی میشه رفت؟
خلخال یکی از شهرهای استان اردبیل هست و در بخش جنوبی این استان قرار داره. این شهر کوچک کوهستانی از شمال با بخش کوثر از استان اردبیل، از جنوب با استان زنجان، از غرب با استان آذربایجان شرقی و از شرق با استان گیلان هم مرز هست (تصویر1). گویش مردم شهر خلخال مثل سایر شهرهای شمال غربی ایران آذری هست. اما جالب اینه که بدونید زبان کردی و تات (یکی از شاخه های فارسی پهلوی) از زبانهای دیگری هست که در برخی شهرها و روستاهای خلخال رواج داره و صحبت میشه.
فاصله تهران تا خلخال بسته به جادهای که انتخاب کنید بین 465 تا 535 کیلومتر متغیره (تصویر2). زمان تقریبی رسیدن بدون توقف 6 و نیم ساعته. چهار جاده برای دسترسی به خلخال وجود دارد. اگر اهل لذت بردن از جاده با طبیعت بکر و زیبا هستید و فقط رسیدن به مقصد براتون اهمیت نداره جاده های اسالم به خلخال (به طول 75 کیلومتر) و پونل به خلخال (به طول 75 کیلومتر) بهترین گزینه ها برای فصل بهار، تابستان و اوایل پاییز هستند، قابهایی از مناظر و چشم اندازهای زیبا این دو جاده را در تصاویر3 تا 7 نشون دادم، اما واقعاً نمیشه اینهمه زیبایی را از قاب دوربین فقط به نمایش درآورد. در اواخر پاییز و زمستان رانندگی و مسافرت از این دو جاده توصیه نمیشه چون حتی مسافرت در این جاده ها حتی برای اهالی بومی که مسیر رو می شناسند هم خیلی ایمن نیست.
معمولاً این دو جاده در فصول سرد سال، برفگیر و خیلی از اوقات به دلیل حجم بالای برف مسدود هستند. جاده سرچم- خلخال (به طول 120 کیلومتر) که از جاده سرچم-اردبیل منشعب میشه سریعترین و راحت ترین راه برای رسیدن به خلخال در همه فصول هست. بطوریکه در حال حاضر نیز بعد از گشایش این جاده اتوبوسهای تهران-خلخال هم از همین مسیر رفت و آمد می کنند اما دیگه خبری از مسیر جنگلی کنار جاده نیست و به جای کوهها و جنگل ها در این جاده دشت های کشاورزی و تپه های ماهوری رو میتونید ببینید. جاده اردبیل به خلخال مسیر دیگری هست که اگر مقصد اول تون اردبیل باشه و بعد از اردبیل بخواهید بیایید خلخال باید از این جاده استفاده کنید. طول این جاده 115 کیلومتره.
تصویر 1: نمایی دور از شهر خلخال از فراز کوه ازناو در نزدیکی این شهر
تصویر 2: محل قرارگیری خلخال در بخشی از نقشه ایران (سمت چپ) و سه جاده منتهی به خلخال که با فلش قرمز مشخص شده است.
تصویر 3: منظرهای از دشت گلهای خار مریم در جاده اسالم به خلخال
تصویر 4: دریچه ای به دشت شقایقهای وحشی جاده اسالم به خلخال (ای کاش مسافرها این شقایقها رو نچینند و فقط در دامان طبیعت به تماشای آنها بنشینند)
تصویر 5: جاده اسالم به خلخال، کوهها در دریایی از ابرها
تصویر 6: درختان رنگارنگ پاییز و آسمان آبی در جنگلهای اطراف جاده پونل به خلخال
تصویر 7: پاییز هزار رنگ در جنگلهای جاده پونل-خلخال
با چه وسیله نقلیه ای میشه رفت خلخال؟
خب اگر ماشین شخصی دارید که به نظر من بهترین گزینه است، چون میتونید در طول مسیر نگه دارید و از مناظر زیبای جاده های بینظیر اسالم به خلخال و پونل به خلخال لذت ببرید. اتوبوس گزینه دوم هست. برای تهیه بلیط باید به ترمینال غرب تهران برید. دو تعاونی معمولاً بلیط خلخال رو میفروشند. من خودم بیشتر از تعاونی 15 بلیط میگیرم. به طور معمول یک یا دو اتوبوس بین ساعت 8 تا 9 صبح و 4 تا 5 اتوبوس از ساعت 19 تا 22:30 داره. در حال حاضر (سال 98) قیمت بهترین نوع اتوبوس برای رفتن به خلخال 66 هزار تومن هست. خلخال ایستگاه قطار و فرودگاه هم نداره.
خلخال چه اقامتگاههایی داره؟
خوشبختانه خلخال حدود 4-5 هتل دو و سه ستاره برای اقامت داره. قیمت اقامت در هتلها حدوداً 150 هزار تومن برای یک شب هست. یک مهمانسرای جهانگردی هم داره که در نقطه خوبی از شهر قرار گرفته. البته در فصول بهار و تابستان هم که مسافرها زیاد هستند عدهای از ساکنان آن، بخشی از منزل یا واحدهای مسکونی خالی که دارند به صورت اجاره در اختیار مسافران قرار میدن. در برخی روستاهای خلخال هم اقامتگاههای بومگردی بنا شده که هزینه پایینتری برای اسکان دارن. خب من چون همیشه خانه پدری بوده که اقامت کنم عکسی از هتلها و اقامتگاهها ندارم که براتون بگذارم. میتونید تو سایتهای گردشگری در موردشون بیشتر بدونید.
تو خلخال کجاها رو بگردیم؟
منطقه گردشگری ازناو
من که جزو مسافرهای دائمی خلخال هستم امکان نداره در هر سفرم به چشمه ازناو سر نزنم. شاید به خاطر علاقه ای هست که از کودکی به محیط اون دارم. ازناو نام یک چشمه طبیعی آب سرد هست که محل اون از مرکز شهر فقط 5 کیلومتر فاصله داره و بنابراین یکی از نزدیکترین و به نظر من زیباترین جاذبه های طبیعی خلخال به شمار میره. چشمه ازناو در پایه کوهی به همین نام یعنی ازناو سرچشمه میگیره. در کنار چشمه آبگیرها و راه آبهایی ساخته شده و آلاچیقهایی بنا شده که محل خوبی برای یک استراحت و استفاده از طبیعت چند ساعته رو برای شما فراهم میکنه. آب زلال این چشمه زمینهای کشاورزی اطراف به ویژه روستای خوجین رو سیراب میکنه (تصویر8). این چشمه در قدیم برای مردم اطراف مقدس بوده به طوری که من از پدرم شنیدم که حتی در کنار چشمه آب، آش نذری درست میکردن و در واقع به قول مردم قدیم "نذرگاه" بوده.
تصویر 8: چشمه ازناو، به روشنی آب، به زلالیت آسمان
تفرجگاه و چشمه میرعدیل یا میرعادل
منطقه گردشگری به نام میرعدیل یا میرعادل در فاصله حدوداً 3 کیلومتری در شرق خلخال قرار گرفته. از خلخال تا این منطقه گردشگری جاده آسفالته و بعد از گذر از روستای اندبیل، به این منطقه با طبیعت بکر و بینظیر میرسید. اسم این منطقه از چشمهای که به همین نام از دامنه کوه نهره بند جاری هست گرفته شده. کوههای این منطقه ادامه کوههای تالش هست که دامنه به سمت خلخال آن دارای پوشش گیاهی متفاوتیه. کوههای ناحیه میرعدیل از جنگلهای متراکم با بوته ها و درختان بلوط، زرشک، زالزالک و... پوشیده شدن. البته مسیرهایی بین درختان برای پیاده روی بین درختان و بالا رفتن از کوه ها وجود داره. تفرجگاه میرعدیل که در نزدیکی روستای اندبیل واقع شده در واقع نقطه شروع مسیر پیاده روی معروف خلخال-اسالم هست.
در فصلهای بهار و پاییز این منطقه شاهد حضور بسیاری از کوهنوردان و مشتاقان طبیعت از تمامی نقاط کشور بوده و هست. اوج ترافیک تردد در این مسیر زیبای جنگلی تعطیلات نیمه خرداده. جالبه که بگم مسیری که امروزه کوهنوردان و گردشگران از خلخال تا اسالم طی میکنند در زمان قدیم مسیر و جاده ارتباطی خلخال به شمال بوده و مردم با استفاده از اسب و الاغ این مسیر را برای رسیدن به شمال طی میکردن. گردشگاه میرعدیل به عنوان یکی از محلهای مناسب برای ایجاد پیست اسکی در زمستان شناسایی شده و در حال حاضر برنامه هایی برای ایجاد پیست اسکی و تله کابین در این محل وجود داره. کوههای سرسبز و پوشیده از درخت این منطقه چشم هر بیننده ای رو نوازش میکنه (تصویر 9).
تصویر 9: کوههای سبز، هدیه مه دریای خزر به حاشیه شرقی خلخال، اطراف چشمه میرعدیل
پل معلق پیرتقی
محل گردشگری بعدی که میخوام بهتون معرفی کنم پل معلق پیر تقی هست. این پل، یکی از مرتفع ترین و طولانی ترین پلهای معلق ایرانه. پل معلق پیر تقی جدیداً به عنوان یک منطقه گردشگری معرفی شده، دلیلش هم اینه که سال ساخت اون به سال 1387 برمیگرده. هدف از احداث این پل کمک به تردد مهندسین و کارکنان سدی بوده که در نزدیکی این منطقه روی رودخانه قزل اوزن در حال ساخته بوده. فاصله محل پل تا مرکز خلخال تقریباً 48 کیلومتره. برای رسیدن به این پل معلق که در نزدیکی روستای پیرتقی قرار گرفته بایستی از خلخال به سمت سرچم حرکت کنید بعد از گذشتن از شهرستانهای هشتجین و گیوی به دوازده تونل میرسید. بین تونل 9 و 10 یک جاده خاکی وجود دارد که پس از 300 متر از جاده خاکی بایستی از ماشین پیاده شده و بقیه مسیر را پیاده طی کنید. پل پیر تقی روی محل تقاطع رودخانه قزل اوزن و گیوی چایی (رودخانه گیوی) احداث شده، طولش70 متر و ارتفاع اون 60 متر هست. کف پل چوبیه و با طناب و سیم بوکسل به سنگهای کوه در دو طرف رودخونه متصل شده (تصویر10). آب و هوا و طبیعت این منطقه متفاوت با نواحی دیگه خلخاله، مثلاً اگر در تعطیلات عید به این منطقه برید در حالیکه در داخل شهر و نواحی به سمت شرق خلخال هنوز برف هست و یخبندان، در این منطقه درختان و بوته ها به شکوفه نشستن!
تصویر10: پل معلق پیرتقی بر روی رود قزل اوزن
دره جنها
اسم این دره شگفت انگیز رو شاید خود اهالی خلخال هم نشنیده باشند اما راستش این منطقه برای خود من جالبه و دلیلش هم میگم که چرا تو سفرنامه ام گذاشتمش. مناظر این دره که حاصل تلاش باد و آب بر روی رسوبات آبرفتی قدیمی بوده باعث شده شکلهای جالبی از لایه های رسوبی ایجاد بشه که گاهاً به شکل آدمهای ایستاده بزرگ و کوچک در اومدن. به نظر من (به عنوان یک زمین شناس)، این منطقه از خلخال جاذبه ژئوتوریستی (زمین گردشگری) هست و حتی میتونه قابل مقایسه با پارکهای ژئوتوریستی طبیعی مثل پارک طبیعی ایالت یوتای آمریکا باشه که ساختارهای زمینشناسی دقیقاً به همین شکل داره. این دره در مسیر سرچم به خلخال قرار گرفته و حتی اگر نخواهید که خود دره را پیمایش کنید میتونید کنار جاده توقف کنید و از دور این ساختار زیبا و در عین حال عجیب رو ببینید (تصویر11)
تصویر 11: ساختارهای بدیع رسوبات آبرفتی با رنگ سرخ را در دره جنها
آبگرم خلخال (گیوی)
ایستی سو (آبگرم) خلخال یا گیوی در فاصله تقریباً 22 کیلومتری از مرکز شهر قرار گرفته. آب گرم طبیعی که از دل کوههای اطراف سرچشمه گرفته و گرمای اون از داغی توده های آذرین در زیر چشمه نشأت میگیره. دمای آب تقریباً 50 درجه است و خواص درمانی هم داره. این مجتمع آب درمانی به دلیل قرار گرفتن در مسیر جاده خلخال-اردبیل برای مسافرانی که از سمت اردبیل به خلخال میان در دسترس تره بخاطر اینکه در نزدیکی همون جاده قرار گرفته و ساختمان اون از جاده هم قابل مشاهده ست. آبگرم و مجتمع اون در ارتفاع 1700 متری قرار گرفته اما خب تا در مجتمع راه آسفالت داره و میشه با ماشین تا محل آبگرم بالا رفت. در پایین آبگرم، رودخانه گیوی (گیوی چایی) خروشان در حال گذره و طبیعت اطراف رودخانه و آبگرم یک استراحتگاه عالی رو برای مسافران و رهگذران ایجاد کرده. اگر مسافر این مسیر در تابستان باشید میتونید از میوه های درجه یک باغها خریداری کرده و نوبرانه میل کنید (تصاویر 12 و 13).
تصویر12: آلبالو، یکی از میوه های اصلی باغات در اطراف رودخانه گیوی
تصویر 13: سیب، یکی دیگخ از محصولات باغی خلخال در فصل تابستان و اوایل پاییز
علاوه بر جاهای دیدنی که در موردشون توضیح دادم، در داخل شهر هم جاهایی هستند که ارزش دیدن و بازدید رو دارن. خلخال یک موزه مردم شناسی داره که در واقع که حمام قدیمی بوده که در حال حاضر به موزه تبدیل شده. این موزه در مرکز شهر قرار گرفته و در نزدیکی خیابان اصلی خلخال یعنی خیابان امام خمینی هست. همچنین سه تا پارک بزرگ داره که در فصل تابستان که تعداد مسافرها زیاد میشه معمولاً محل برپا کردن چادرهاست. خلخال یه بازار قدیمی هم داره که به اسم "راستا بازاری" معروفه. اگرچه مثل بازارهای بزرگی که شهرهای بزرگ دارند با شکوه و بزرگ نیست اما یک گشت یک ساعته توی بازار خالی از لطف نیست و ممکنه بتونید چیزهایی رو برای سوغات هم بخرید.
سوغاتی های خلخال
خب رسیدیم به قسمت شیرین یک مسافرت، سوغاتیها! بخصوص اینکه بیشتر سوغاتی های خلخال هم طعم شیرینی دارن. عسل طبیعی خلخال که شماره یک سوغاتیهاست. سوغاتیهای بعدی، شیرینی قندچورگی (نان قندی) و همینطور آق حالوا ( حلوای سفید) که با آرد برنج درست میشه و من واقعاً عاشق طعمشون هستم (تصاویر 14و 15). راستش این شیرینیها رو ما تو خونه تهیه میکنیم و در قدیم هم هر کسی خودش در اعیاد به ویژه عید نوروز این شیرینیها رو درست میکردن. عید نوروز خونه هر کی می رفتی بوی دلپذیر قندچورگی از تمامی خونه به مشام میرسید. در حال حاضر بعضی شیرینی فروشیهای خلخال هم این شیرینیهای خانگی رو درست میکنن
تصویر 14: قندچورگی، شیرینی نوستالژیک عیدهای نوروز خلخال
تصویر 15: آق حالوا (حلوای سفید)، شیرینی بخت نوعروسان خلخال
و میفروشن. بنابراین به راحتی در سطح شهر میتونید تهیه کنید. از سوغاتیهای دیگه خلخال میشه به نون محلی به اسم "نزیک" اشاره کرد (تصویر 16). نونی هست که با آرد گندم تهیه میشه و داخلش یه جور حلوای زرد داره. نون نزیک داغ به همراه چایی شیرین و عسل و سرشیر خلخال میتونه یک پیشنهاد عالی برای صبحونه مسافرها باشه.
تصویر16: نان نزیک (دوستی خارجی میگفت این نون بیشتر شبیه یک اثر هنریه!)
اگر بخواهید سوغاتی غیر خوردنی بخرید گلیمهای کوچک یا جاجیم که در بعضی روستاهای خلخال بافته میشه، پیشنهاد خوبیه. گیوه های بافتنی دستهای هنرمند خانومهای خلخالی هم که جای خودش رو بین سوغاتیها داره (تصویر17).
تصویر 17: انعکاس هنر و ذوق بانوی خلخال در دستبافته های پشمی (گیوه)
غذاهای محلی خلخال
خب در مورد غذاهای محلی خلخال باید بگم شاید تنها غذایی که من دیدم که فقط در خلخال پخته میشه و من جای دیگه ای ندیدم یک نوع آش هست به نام " گیلدیک آشی" که از میوه گل نسترن تهیه میشه. بیشتر تو فصل زمستون این آش پخته میشه یا به صورت دمنوش و دمکرده از این میوه وحشی استفاده میکنن. گیلدیک (نام محلی میوه گل نسترن) یا توسط خود مردم در جنگلها و باغهای اطراف خلخال چیده میشه و یا اینکه میشه از مغازه هایی که حبوبات یا آجیل میفروشن، تهیه کرد (تصویر 18). اما این آش رو در رستورانها و مطبخ ها پیدا نمیکنید. چون پختنش یک کمی سخت و وقت گیره و فقط اگر تو خلخال میزبان مهربونی چون مادر من داشته باشید براتون تهیه میشه. بجای اون میتونید آش دوغ خلخال رو در بعضی غذاخوریها و آش فروشیهای خلخال پیدا کنید و خودتون رو مهمون یک آش دوغ محلی بکنید یا اینکه اون رو در جاده اسالم به خلخال یا پونل به خلخال در رستورانهای کوچک چوبی و ییلاقی در کنار جاده سفارش بدید و در کنار طبیعت زیبا این آش خوشمزه رو میل کنید.
تصویر 18: میوه گل نسترن (گیلدیک)، مخصوص پخت آش محلی
سخن آخر اینکه حتی اگه با محلهای گردشگری که براتون شرح دادم برای دیدن خلخال قانع نشدید، میتونید فقط و فقط به خاطر آب و هوای خنک و تمیز خلخال، توی تعطیلات تابستون اون رو به عنوان شهر هدفتون برای مسافرت انتخاب کنید. حتی اگر جایی نرفتید و میتونید توی محل اقامتی که دارید بنشینید و فقط از آب و هوای کم نظیر اون و آفتاب دلچسب روزهای تابستونی استفاده کنید. مثل خیلی از شهرهای ایران، توی خلخال لازم نیست که برای ورود به طبیعت و بودن در دامان آن خیلی از شهر دور بشی، حتی اگه با پای پیاده هم راه بیفتی و یک ربع از شهر دور بشی، طبیعتی رو میبینی که دوست داری ساعت ها بنشینی و از آرامش و آبی آسمان، از صدای دل انگیز پرندگان، درختان و آب لذت ببری (تصاویر 19 تا 21).
تک تک روستاها و نواحی اطراف خلخال مناظر طبیعی بکر و منحصر بفردی دارند که برای نوشتن در مورد اونا میشه به اندازه یک کتاب قلم فرسایی کرد و هر عکسی از این مناظر خودش میتونه به اندازه یک قاب نقاشی روح بخش باشه. از اینرو سخنم رو کوتاه میکنم و ادامه کشف دنیای زیباییهای خلخال رو به چشمان شما میسپارم.
تصویر 19: گندمزار طلایی با رنگین کمان در افق آبی، بعد از یک روز بارانی و بهاری در اطراف خلخال (برای دیدن این منظره من فقط 10 دقیقه از خونه تا این مزرعه پیاده روی کردم)
تصویر 20: آبشار شُ
رشُر، جاده خلخال-اردبیل، این آبشار فصلی در فاصله 20 دقیقه ای از مرکز شهر قرار داره.
تصویر 21: زمین سبز و آسمان آبی، کمترین تحفه خلخال به عاشقان طبیعت زیبا
*پی نوشت: اگر خواستید اطلاعات بیشتری در مورد خلخال داشته باشید پیشنهاد میکنم سری به سایت خلخالیم (www.Khalkhalim.com) که به همت چند جوان خلخالی اداره میشه بزنید و در مورد خلخال بیشتر بدونید.
پایان
پاییز 98
نویسنده: مهرانگیز نادری خوجین
