سفر به جزیره کبودان پارک ملی دریاچه ارومیه
شاید کسی فکرش را نمی کرد بره ای که سال ها پیش ، ضعیف و بی جان کنار تکه سنگی رها شده بود ، حالا نماد امید و زندگی در کبودان باشد. اردیبهشت محیط بانان پارک ملی دریاچه ارومیه در حال گشت زنی در جزیره ، متوجه بره ای تنها و بدون مادر می شوند که کنار تکه سنگی در حال جان دادن است . بره را به ساختمان محیط بانی می برند . باراتعلی ایمانی او را در آغوش می گیرد و آرزو می نامد . تا شش ماهگی به او شیر خشک و شیر گوسفند می دهند تا جان بگیرد و بتواند علف بخورد .
آرزو کم کم بزرگ شده و وارد جزیره می شود اما همان حوالی ساختمان محیط بانی پرسه می زند و هرجا که برود شب را کنار ساختمان می گذراند . آرزو به زندگی در کنار محیط بان ها عادت کرده است . ایمانی می گوید : (( آرزو ، دختر من است )) . آرزو هم انگار کنار او راحت تر است . وقتی چند محیط بان مشغول پرسه زنی در طبیعت جزیره هستند آرزو ترجیح می دهد کنار ایمانی قدم بزند .
باراتعلی ایمانی ، متولد 1346 در روستای "گلمانخانه" ارومیه است . روستایی ساحلی که شهرتش را مدیون بندری به همین نام است . بندر گلمانخانه ، در ضلع شرقی شهر ، نزدیک ترین بندر به ارومیه است که تنها 20 کیلومتر با شهر فاصله دارد. گلمانخانه در دهه هفتاد یکی از بنادر مهم و پر رفت و آمد دریاچه ارومیه بود . کشتی های مسافربری ، توریست های تور داخلی و علاقمندان را طی سفرهای یک روزه از این بندر به جزیره کبودان می بردند . باراتعلی می گوید از بندرگلمانخانه تا جزیره کبودان با کشتی حدود سه ساعت و با قایق موتوری حدود 45 دقیقه طول می کشد.
او دریای تجربه است و می گوید این تجربه را از زندگی در کنار دریا بدست آورده . ایمانی از سال 1362 در اداره محیط زیست مشغول به کار شده و در سال 1374 دوره 9 ماهه تکاوری و زندگی در شرایط سخت را در بیابان های علی آباد گذرانده است . عاشق طبیعت و حیات وحش است و زندگی اش را وقف دریاچه ارومیه کرده است . می گوید : (( چشم که باز کردیم هستی مان دریا بود )). محیط بان ها او را عمو بارات صدا می زنند . می گویند وقتی کنارمان است ، دلمان قرص است و خیالمان راحت . باراتعلی وارد پارک ملی که می شود حواسش به همه چیز است از دخترش آرزو گرفته تا سرویس کردن قایق ها و تامین نیازهای ضروری سفر به جزیره .
با قایق ِ موتوری که عمو باراتعلی هدایتش می کند از بندر گلمانخانه به طرف جزیره حرکت می کنیم . دست های درشت و آفتاب سوخته ی عمو روی فرمانِ قایق جلب توجه می کنند . باد نسبتا آرامی می وزد و موج های کوتاهی از کنار ِما عبور می کنند . گاهی یک موج بزرگ تر پیدا می شود و خودش را به قایق می کوبد. یوسفی می گوید این موج های کوتاه و سنگین ، به علت غلظت بالای نمک است .در فاصله ای دور، نقاط سفیدی روی آب دیده می شوند . نزدیک تر که می شویم دسته ای فلامینگو هستند که به سمت خلاف جهت حرکت ما، اوج می گیرند . در آسمان چرخی می زنند . از بالای سرمان می گذرند و در نقطه ای امن تر دوباره روی آب می نشینند .
یکی از فلامینگو ها پرواز نمی کند و به آرامی خودش را از مقابل مسیر حرکت قایق کنار می کشد . با سرعت از کنار او رد می شویم . یوسفی می گوید به احتمال زیاد ، این فلامینگوی تنها ، به دلیل مشکل جسمی ، توانایی پرواز ندارد . او حیات وحش پارک ملی را به خوبی می شناسد از فلامینگو ها که سال هاست در دسته های چند هزارتایی در پارک ملی روزگار می گذرانند تا پلنگِ تنهایی که از سال 1397 به جزیره آمده و میهمان ناخوانده است .
امید یوسفی متولد 1356 در ارومیه است . او از سال 1381 در سازمان حفاظت از محیط زیست مشغول به کار شده و به مدت پنج سال ریاست پارک ملی دریاچه ارومیه را برعهده داشت . یوسفی حالا رییس اداره نظارت بر حیات وحش آذربایجان غربی است .پدر ِ او ، مدنی یوسفی ، 17 سال رییس پارک ملی دریاچه ارومیه بود و بدین ترتیب خاندان یوسفی 22 سال از پارک ملی دریاچه ارومیه محافظت کرده اند .
حدود 20 دقیقه از حرکت ما می گذرد که کم کم جزیره کبودان نمایان می شود . آنچه دیده می شود ، چند طرحِ خاکستریِ کوچک و بزرگی هستندکه سایه وار روی خط افق دریاچه کشیده شده اند . عمو باراتعلی می گوید از اینجا ، نیم ساعت مانده تا برسیم . یوسفی می گوید در پارک ملی دریاچه ارومیه ، 102 جزیره وجود دارد که بیشتر آنها بصورت صخره ای هستند . در این میان کبودان با مساحت 3200 هکتار ، بزرگترین جزیره است .
می پرسم: (( از کدام ضلع کبودان وارد جزیره می شویم ؟ )) یوسفی می گوید با کاهش آب دریاچه در سال های اخیر ، دیگر کشتی و قایق در کنار اسکله کبودان پهلو نمی گیرد و ورود به کبودان از شمال غربی ترین نقطه جزیره است . منطقه ای به نام "قره بند" . در مسیر رسیدن به کبودان از کنار جزیره تپه میانه و اسپیر عبور می کنیم و در "قره بند" از قایق پیاده می شویم . سوار خودروی پاژنِ سفید می شویم که کمی جلوتر در گوشه ای از ساحل پارک شده است . این پاژن را سال ها پیش که دریاچه آب بیشتری داشت ، با کشتی به جزیره آورده اند .
با پاژن به راه می افتیم . قره بند ، دره ای سرسبز است با تپه هایی کوتاه و بلند در دو سمت خود . مسیر زیبایی است . تک درخت های بادام و پسته وحشی در تپه ها دیده می شوند . یوسفی دوربین دو چشمی را به دستم می دهد و به تک درختی در سمت راست و فاصله ی حدودا 100 متری اشاره می کند ، پنجره را پایین می کشم و نگاه می کنم ، دو قوچ جوان زیر سایه درخت نشسته اند و استراحت می کنند . یوسفی می گوید کبودان ، بهاری کوتاه اما زیبا دارد . سرسبزی و طراوت بهاری آن ، معمولا در فروردین خلاصه می شود . وارد اردیبهشت که می شویم با بالاتر رفتن دما و وزش بادها ، علف ها و گیاهان فصلی جزیره خشک می شوند و انگار تابستان جزیره از اردیبهشت آغاز می شود . از منطقه " قره بند " بیرون می آییم و از مسیر ساحلی به طرف ضلع شمالی جزیره می رویم . حدود 15 دقیقه طول می کشد تا به نقطه ای برسیم که اسکله و ساختمان ها قرار گرفته اند .
نزدیک ساختمان محیط بانی که می شویم ، یک میش به استقبال ما می آید . عمو باراتعلی آرزو را در آغوش می گیرد و نوازش می کند . یوسفی می گوید آرزو صاحب خانه است و همیشه میهمان نوازی می کند . سه ساختمان اقامتی در جزیره وجود دارد . یوسفی می گوید این ساختمان ها در اوایل دهه پنجاه و برای اقامت میهمانان داخلی و خارجی و محیط بان ها ساخته شده اند . برق در ساختمان های جزیره توسط صفحه های خورشیدی جریان پیدا می کند و آب شرب ، از چشمه دامدامه و قنات کهریز تامین می شود .
کمی بالاتر از این ساختمان ها ، بیست سایه بان ، رو به دریا وجود دارند که در اوایل دهه هفتاد ساخته شده اند . این سایه بان ها ها برای مسافران یکروزه کبودان در فصل های بهار و تابستان ، مناسب هستند. اسکله کبودان در ضلع شمالی جزیره و در فاصله صد متری ساختمانی است که روی آن تابلوی (( سرمحیط بانی کبودان )) نصب شده است . اما تقریبا همه محیط بان ها به این ساختمان پاسگاه می گویند .تنها در بخش هایی از کبودان آنتن برای تلفن همراه وجود دارد . اسکله و پاسگاه جز آن بخش ها هستند . یوسفی می گوید این اسکله در سال 1352 احداث شد .
ابتدا اسکله ای کوچک بود که قایق ها را به پهلو می گرفت . در اوایل دهه هفتاد سطح آب دریاچه بالا آمد و اسکله زیر آب رفت . سال 1373 ، گروهی از محیط بانان اسکله را توسعه دادند و حدود سه متر بلند تر کردند تا کشتی ها هم بتوانند پهلو بگیرند. یوسفی ، عمو باراتعلی را نشان می دهد و می گوید آقای ایمانی هم یکی از آنها بود .
در ضلع شرقی ساختمانِ محیط بانی قله ای دیده می شود که یوسفی می گوید اسم آن زرزا و بام کبودان است . بعد به موقعیت جزایری که در اطراف کبودان قرار گرفته اند اشاره می کند . چهار جزیره بزرگ پارک ملی به ترتیب ، کبودان ، اشک ، اسپیر و آرزو هستند که آرزو در شمال کبودان ، اسپیر در غرب و اشک در جنوب غربی کبودان واقع شده اند . یک جزیره کوچک و زیبا نیز در جنوب شرق کبودان قرار داد که به مشت عثمان معروف است .
در سال 1346 دریاچه و کلیه جزایر آن به غیر از جزیره اسلامی ، منطقه حفاظت شده اعلام شد و در سال 1355 به پارک ملی ارتقا یافت . یوسفی می گوید از نظر اهمیت محیط زیستی ، پارک های ملی در بالاترین درجه حفاظتی قرار دارند . پارک ملی دریاچه ارومیه بیست و پنج محیط بان دارد که بصورت گروه های دو تا چهار نفره و شیفت های سه تا شش روزه با قایق های موتوری به جزیره سفر می کنند و از حیات وحش و گونه های جانوری و گیاهی آن محافظت می کنند .
یوسفی می گوید گونه غالب حیات وحش در کبودان ، قوچ و میش ارمنی است که توسط حاکمان و شاهزادگان قاجار از مراغه با کشتی به جزیره آورده شدند تا شکارگاهی خصوصی برای خودشان ایجاد کنند . نبود دشمن طبیعی و از طرف دیگر وجود چشمه آب شیرین و مراتع مناسب ، سبب شد که جمعیت شان به تدریج بیشتر شود و به این دلیل است که در برخی منابع تاریخی به کبودان ، قویون داغی ( کوهِ میش ) گفته اند . طبق آخرین سرشماری در زمستان 1399 تعداد آنها 850 راس است . سایر گونه های مهم حیات وحش که در کبودان زیست می کنند ، کرکس مصری ( کرکس کوچک ) ، کبک معمولی و افعی گرزه است . این افعی از سمی ترین مارهایی است که در ایران زندگی می کند .
یوسفی در مورد طبیعت و پوشش گیاهی جزیره می گوید بیش از 150 گونه گیاهی یک ساله و چند ساله در جزیره کبودان شناسایی شده است که غالب آنها شامل گونه های شورپسند ، خشکی دوست و آبزی هستند .از گونه های گیاهی محبوب جزیره ، کاکوتی است . گیاهی از خانواده نعناییان که اغلب در تپه های صخره ای و کوه ها رشد می کند. کاکوتی های کبودان عطر خاصی دارند. در برخی دره های جزیره مانند دره گل ها ، درخت های کهنسال پسته وحشی و بادام وحشی وجود دارند که عمر برخی از درختان به 300 سال می رسد.
اتاق هایی که برای اسکان نیمروزه مسافرین کبودان در دهه 70 ساخته شده است.
سرشماری حیات وحش کبودان، سالانه یک بار و به روش جرگه ای انجام می شود . در این روش افراد حاضر در سرشماری در انتهای ضلعی از جزیره ، در یک خط و با فاصله مشخص نسبت به هم ( معمولا 100 تا 150 متر ) قرار می گیرند و به صورت همزمان پیشروی می کنند . برگه های مربوط به سرشماری قبل از شروع حرکت در اختیار افراد قرار می گیرد و در طول حرکت ، تعداد و گونه حیات وحشی که از سمت چپ هرکس رد می شود شمارش شده و در برگه ثبت می شود . در انتها افراد در یک نقطه گرد هم می آیند و برگه های خود را امضا کرده و به رییس اداره حیات وحش تحویل می دهند . بهترین زمان برای سرشماری فصل پاییز و ماه ِ آذر است . قوچ ها در این ماه گله های خود را تشکیل می دهند و گرد هم می آیند و شمارش آنها ساده تر می شود .
